Harput Ermenileri

Ermeniler'in Anadolu'nun doğusuna yerleşmesi ve ilk devletlerini kurması M.Ö. 6. ve 5. yüzyıl civarlarında olmuştur. M.Ö. 6. yüzyılda kuzeydoğu Anadolu'da Medler'e tabi olarak küçük bir beylik kuran Ermeniler, Medler'in kültür ve dinlerini de benimsemişlerdir. II. Kiros'un bu bölgede hakimiyet kurmasıyla Persler'e tabi olarak Doğu Anadolu'nun çeşitli bölgelerinde dağınık yaşamışlardır. M.Ö. 500'li yılların son çeyreğinde de burada Büyük ve Küçük Ermenistan adlarıyla iki krallık kurmuşlardır. Harput, Küçük Ermenistan sınırları içindeydi. Harput Ermenilerinin de bu dönemden beri burada yaşadığı anlaşılıyor.

Harput'un Osmanlı idaresine geçtikten sonraki 1518 yılına ait tahrirden önceki nüfus yapısına dair bilgi yoktur. Bu ilk tahrirde 2.287, 1523'te 3.630, 1566'de ise 6.190 gayrimüslim kaydedilmiştir. 1518 tahririnde gayrimüslüm mahalleleri Norsis, Sinabud, Gürcü Bey ve Şehroz olmak üzere dörtttür. 1691 tahririnde Müslüman nüfus gibi gayrimüslim nüfus da azalmış 1.812'ye düşmüştür. Buna bağlı olarak mahalleler de Şehroz, Gürcü Bey ve Sinabud olmak üzee üçe düşmüştür. 19. yüzyıın ilk yarısında nüfus yine artış göstermiş bu dönemde Çelebi ve Asuri mahalleleri de kaydedilmiştir. 1906 yılında Osmanlının en son yaptığı nüfus sayımına göre Harput'un merkez nüfusu 15.000, bunun 9000 kişilik kısmı müslüman çoğunlukla Türk, 6000 kişi gayrimüslim çoğunlukla Ermenilerden oluşmaktaydı. Merkezinden başka köylerde de önemli miktarda gayrimüslim nüfus yaşamaktaydı ki bu gayrimüslim nüfusun ağırlıklı kısmını Ermeniler oluşturmaktaydı. Bazı köylerin ilk yerleşen halkının Ermeni olmasından ötürü bu köyler Ermeni isimleri almışlardır. Günümüzde de Elazığ'da bu köyler eski Ermeni isimleriyle adlandırılır.

Ermeni nüfusu, Ermeni Soykırımı ile doğrudan bağlantılı olduğundan üzerinde pek çok tartışma yaşanan bir konudur. Kaynaklarda birbirinden farklı sayılar mevcuttur. Osmanlı kaynaklarında hakkında bilgi bulunan yerleşimler şunlardır:

Günümüzde Elazığ'a bağlı

• Akçakiraz (Perçenç): Günümüzde Bingöl ile Diyarbakır yollarının kavşağında bir mahalle olan Perçenç Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı bir köydü.
• Aksaray (Yeğeki): Günümüzde Elazığ şehir merkezinde mahalle olan bir köydü. Çimento fabrikası ve Elazığ garı bu mahallededir.
• Alpagut (Arpavud), Harput'a 30 km. uzaklıkta Çemişkezek yolu üzerinde bir köydür.
• Altınçevre (Etminik): Günümüzde asri mezarlık karşısında bulunan bir köydü.
• Bağlarca (Nekereg)
• Bahçekapı (Şintil)
• Çatalçeşme (Mornik): Günümüzde Elazığ şehir merkezinde mahalle olan bir köydü. Hüseynig'in 5 km güneyinde yer alır. Şimdi Elazığ şehir hastanesi ve buna bağlı gelişen Doğukent Çatalçeşme mahallesi eskiden Ermenilerin yerleşim yeriydi.
• Çevrimtaş (Ayvoz)
• Dallıca (Üngüzek)
• Değirmenönü (Zerteriç)
• Doğankuş (Tilenzit)
• Elmapınarı (Ağınsı)
• Gümüşkavak (Hırhirik): Günümüzde Bingöl yolu çıkışda bir mahalledir.
• Güntaşı (Kovenk)
• Harmantepe (Çorçig)
• İkizdemir (Habusi)
• Kaplıkaya (Zarik)
• Kavakpınar (Ağmezre): Elazığ - Keban karayolu üzerinde, Harput'a 30 km. uzaklıkta bir köydür. 1834 sayımında 104, 1894 salnamesinde 145 Ermeni sayılmıştır. 1878 Ermeni nüfusu hakkında bilgi yoktur.
• Kızılay (Kesrig): Günümüzde şehir merkezinde mahalle olan bir köy. Ermenilerin yoğun olarak bulunduğu bu yerleşim yeri 1895'te ilk Ermeni isyanının çıktığı köydür.
• Kuşhane (Vertenik)
• Mezre (Mezire): Günümüzdeki Elazığ asıl olarak bu isimle kurulan bir yerleşimdir. Harput'un önemini kaybetmesiyle idari merkez Harput'un hemen aşağısında Altınovadaki Mezireye taşınmıştır. Yönetimin buraya taşınmasıyla Ermeniler de Müslüman teb'ayla birlikte buraya taşınmıştır. Mezire ismi muhtemel Doğu Anadolu'da yaygın olan 'mezra, ismiyle ilintilidir. Daha sonra Mamuratülaziz adını alan bu idari merkezin ismi söyleniş zorluğundan dolayı Elaziz'e çevrilmiş, Cumhuriyetin ilk yıllarında Osmanlı hanedanlığına ait bir isim olduğu için değiştirilerek Elazık yapılmış, nihayetinde ise günümüzdeki adı olan Elazığ olarak değiştirilmiştir. Azınlıklar da bu süreç içinde bu yeni yerleşime taşınmış, kendilerine ait yaşam alanlarını oluşturmaya başlamıştır. Osmanlı hükûmetinin yeni yönetim yerini ovada bulunan ve Harput'a yakın olan Husenig (şimdi Ulukent) ve Mornik (şimdi Çatalçeşme) gibi eski ve kalkınmış yerleşimlere taşımaması düşündürücüdür. Harput tarihine dair büyük bir külliyat yazarı olan İshak Sunguroğlu bunu Osmanlı hükûmetinin yeni yerleşim yerini o zamanlarda da Osmanlı ordu teşkilatının bulunduğu şimdiki 8. Kolordunun etrafında kurmaya çalışmasıyla açıklar. Gerçekte de şimdiki Elazığ bu kolordunun etrafında şekillenmeye başlamış bir şehirdir.
• Salkaya (Hersenk)
• Sarıçubuk (Bizmişen): Günümüzde Keban yolu üzerinde bulunan köy.
• Sürsürü (Sorsorig): Günümüzde şehir merkezinde mahalle olan bir köydü. Şaraplık siyah üzüm bağlarıyla meşhurdur. Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı bu mahallede bir Ermeni mezarlığı vardı. Ama günümüzde mezarlıkta sadece Mülümanlara ait mezarlar bulunmaktadır.
• Şahinkaya (Holvenk): Günümüzde Keban yolu üzerindeki ilk köydür.
• Tadım: Ovada Ermeni nüfusun yoğun olarak bulunduğu bir köydü. Köyün merkezi yerinde bir Urartu kalesi vardır.
• Ulukent (Hüseynig): Günümüzde Elazığ şehrine bağlı bir mahalle olan Ulukent antik zamanlarda Harput Kalesine ulaşan yol üzerindeki ilk köydü. Cumhuriyet devrinde adı anlamsızca Ulukent olarak değiştirildi. 1834 sayımında Ermeni nüfus sayılmamıştır. 1840 dayımda ise Ermenilerin nüfusu 776 erkekti. 1878 sayımında muhtemelen önceki sayımlardaki yanlışa istinaden köyde Ermeni nüfusu 2.469 olmuştur.
• Uzuntarla (Erzürük)
• Yedigöze (Germili)
• Yurtbaşı (Hoğu), Günümüzde Elazığ merkeze bağlı bir beldedir. Harput'a 28 km uzaklıktaki bu belde geçmişte Ermenilerin yaşadığı büyük köylerdendi.
• Yazıkonak (Vertetil), Günümüzde Diyarbakır yolu üzerinde bir belde olan köy. Elazığ Havaalanı ve organize sanayi bölgesi bu beldededir. 1915 öncesi yoğun bir Ermeni nüfusu mevcuttu.

Harput'ta asırlarca Müslüman halkla sorunsuz yaşayan ve herhangi etnik bir sorun yaşamayan Ermeniler, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yükselişe geçen Ermeni milliyetçiliğinin sebep olduğu karışıklıklardan etkilenmişlerdir. Özellikle 20. yüzyılın başında kurulan Ermeni Hınçak ve Taşnak milli teşkilatları bölgedeki Ermeni halkın üzerinde milliyetçiliği ve ayrılıkçı duyguları artırdı. Bu teşkilatların nihai hedefi Doğu Anadolu'da bağımsız bir Ermeni devleti kurmaktı. 93 Harbinden yenik çıkan Osmanlı, Ruslar'ın dayatmasıyla azınlıkların çoğunlukta olduğu bölgelerde azınlıkların sorunlarına yönelik düzenlemeler yapmayı taahhüt etmiştir. Bölgedeki Ermeni milliyetçisi teşkilatlar da Osmanlı hükûmetinin bu konuda çalışma yapmadığını bahane ederek özellikle 1890 yılından sonra Doğu Anadolu'daki Ermeni halkın yaşadığı yerlerde propaganda ve silahlı isyan hareketlerine başladılar. Bu çalışmalar neticesinde 1895 yılında Harput'ta da Ermeniler huzursuzluk çıkarmaya yönelik faaliyetlere başladılar. İlk isyan 15 Eylül 1895'te o yıllarda Harput'a bağlı olan Eğin'de çıkmıştır. Bu nahiyede çıkan isyan kısa sürede batırılmış, silahlı isyancıların çoğunluğu öldürülmüştür. 4-7 Kasım 1895 tarihlerinde Malatya'da çıkan silahlı isyan da bastırılmış, askerin yanı sıra yerli halkın da olaylara karışmasıyla beş yüzden fazla kişi ölmüştür.

1891 yılından beri Harput Ermenileri arasında propaganda faaliyetlerini yürütün Hınçak teşkilatının Harput'ta bir şubesi bulunuyordu. 1895 yılında şehirde bulunan teşkilat mensupları halkı kışkırtmaya ve gerginlik yaratmaya başladılar. 7 Kasım 1895 tarihinde şehre bağlı Kesrik köyünde (şimdi Kızılay mahallesi) Ermenilerle Müslümanlar arasındaki bir asayiş olayıyla çatışmalar başladı. Askerin yatıştırdığı bu halk arasındaki çatışmada 30 Ermeni ve 10 Müslüman Kürt ölmüş, Ermenilerin dükkan ve malları yağmalanmıştır. Olayı haber alan Kürtler tekrar Kesrik'e gelerek Ermenilere saldırdılar ev ve dükkanlarını yaktılar. Bu çatışmada da 90 Ermeni ve 15 Kürt ölmüştür. Olaylar daha sonra çevre köylere nihayetinde de 10 Kasım'da Harput şehir merkezine taşınmıştır. Harput'taki Ermeniler ile Kürtler arasında çatışma çıkmış, Ermeni mülkleri ateşe verilmiş 27 Ermeni bu olaylarda hayatını kaybetmiştir. Asker Harput'tan Kürtleri çıkartarak olayları yatıştırmıştır.

Bu dönem Hristiyan misyonerlerin de bölgede faaliyetlerini artırdığı zamana denk gelir. 1852 yılında Amerikalı Protestan bir rahip olan George W. Dunmore Anadolu'yu gezerek bir rapor oluşturdu. Raporda Harput'un misyonerlik faaliyetleri için en elverişli bölge olduğunu bildirmiştir.^[1] Bu rapora istinaden aynı yıl Harput'ta Fırat Koleji ismiyle bir misyoner okulu kuruldu. Fırat Koleji Ermeni kız ve erkek çocuklarına Protestan mezhebi temel alınarak eğitim veriyordu. Aynı zamanda köylerde de misyoner faaliyetleri için istasyon adı verilen bürolar kuruldu. Burada Ermenilere Protestan mezhebi esasları üzerine eğitim verilmiştir. Daha sonra 1859'da erkekler için Ruhban Okulu ile 1862 yılında kız çocukları için Hazırlama Okulu kurulmuştur. Bu okullarda yetişen öğrenciler Harput çevresindeki okullarda öğretmen olarak görev yapmıştır. Amerikanların yanı sıra Harput'ta diğer milletler de Hristiyan okulları açmıştır. Fransız misyonerler 4 katolik okulu ve 2 hemşire okulu, Alman misyonerler de kız ve erkeklerin ayrı eğitim aldığı bir okul açmışlardır.

Hristiyan Ermeniler üzerindeki etkisini arttırmaya başlayan Amerikan hükûmeti, Doğu Anadolu'da Erzurum'la birlikte Harput'ta da bir konsolosluk açma çalışmalarına başladı. 1895'te buraya bir konsolos atansa da Osmanlı Hükûmeti'nin tanımaması nedeniyle geri dönmüştür. 1899 yılında yeniden bir konsolos atanmış, burada bir konsolosluk binası açarak faaliyete başlamıştır. Tercümanı ve posta memuru Ermeni olan bu konsolusluğun faaliyetleriyle Harput Ermenileri'nin yarısına yakını ABD vatandaşlığına geçmiş ve imkânı olanlar bu ülkeye yerleşmeye başlamışlardır. Buradaki Amerikan misyonerleri, Ermeni milliyetçiliğine ve devlete silahlı kalkışmayı Ermeni halkının zararına olacağı gerekçesiyle onaylamamışlarıdır. Fakat konsolosluk ile kolej çalışanlarının Ermeni olması ve komitacıların etkisinin fazlalığından Ermeni amaçlarına ya sessiz kalmışlar veya el altından destek olmuşlardır.

Ermenilerin, Avrupa devletlerinin dikkatini bu bölgeye çekmek için uyguladıkları silahlı isyanlar, terör ve gerginlik ortamı 1915 yılına değin aralıklarla sürdü. 1914 yılında 1. Dünya Harbi'ne giren Osmanlı Devleti, Doğu bölgesindeki bu sorunu çözmek için Ermenilerin bu bölgeden tehcirine karar verdi. 27 Mayıs 1915'te Tehcir Kanunu adıyla bilinen bir kanunla Ermeniler yaşadıkları vilayetlerden o zamanlar Osmanlı sınırları içindeki Irak ve Suriye'nin kuzeyindeki topraklara zorunlu göçe tabi tutuldu. Sevkin nasıl yapılacağına dair yayınlanan 'Genel Sevk Talimatnamesi'ne göre Harput kuzeyden gelen kafilelerin toplandığı bir ara durak merkeziydi.^[2] Nitekim Erzurum Ermenilerinin ilk kafilesi Harput üzerinden nakledilmiştir. Harput Ermenileri'ne ise 26 Haziran 1915'te tehcir tebliği yapılmış, 1 Temmuzda ise tehcire başlanmıştır. Harput Ermenilerinin tehcirine dair zamanın ABD Harput konsolosu Leslie Davis ayrıntılı bilgiler verir. Buna göre Harput'tan çıkartılan Ermeniler Malatya yönüne sevk edilmişlerdir. Malatya, Kahta, Urfa üzerinden Viranşehir' ulaşan kafile buradan demiryolu vasıtasiyle iskan edileceği Halep'e gönderilmiştir. Harput'tan 'mezbahane' diye bahseden konsolos, Ermenilerin bu yolculukta Kürtler tarafından soyulduğunu da yazar.