Gandalf, J. R. R. Tolkien'in kurgusal Orta Dünya evreninin önemli bir kesitini anlattığı Yüzüklerin Efendisi adlı fantastik üçlemesindeki önemli karakterlerden biridir.

Gandalf
J. R. R. Tolkien'in kurgusal Orta Dünya evreninde karakter Yüzüklerin Efendisi film üçlemesinde Ak Gandalf.
Unvanı/Diğer adı	Gri Gandalf, Beyaz Gandalf (Ak Gandalf), Mithrandir, Grihamut Gandalf, Olórin, Ak Süvari, Felakettellalı, Incánus, Tharkûn, Muhafız Büyücü, Akyıldız
Irkı	Maiar
Silahı	Glamdring ve Ak Asa
Doğum tarihi	Bilinmiyor
Ölüm tarihi	Ölümsüz

Gandalf, bir Istari ya da Orta Dünya büyücüsüdür. Ölümsüz Topraklar'da Gandalf, Olórin adlı bir Maia ruhuydu ve rüyaların efendisi Irmo'nun bahçelerinde (Lorien) yaşıyor ve sık sık merhametli Nienna'yı ziyaret ediyordu.

Güneşin üçüncü çağının 1000. yılında Istari ya da Orta Dünya'ya gönderilen 5 büyücüden biri olmak üzere seçildi. Batı dillerinde Gri Gandalf, Elf dilinde Mithrandir ya da "gri gezgin", Cüce dilinde Tharkûn ve Harad dilinde de Incánus adıyla tanınıyordu. Dış görünüşü, büyük bir pelerin ile sivri uçlu bir şapka giymiş ve elinde bir asa taşıyan, sakallı yaşlı bir adam biçimindeydi.

Gri Liman'a vardığında Cirdan ona, Narya ya da "ateş yüzüğü"nü verdi. Bu yüzük soğumuş, korkmuş bedenlerin ruhunu tutuşturur ve cesaretlendirirdi. İki bin yıldan uzun bir süre boyunca Gandalf, Orta Dünya'da etkisini arttıran kötü güçler ile savaştı.

2941 yılında, Ejderha Smaug'un öldürülmesiyle sonuçlanan Yalnız Dağ Seferi'nin ilham kaynağı oldu. Bu sefer sırasında Gandalf Glamdring adlı kılıcı, Bilbo Baggins ise Tek Yüzük'ü buldu.

3018 yılında Frodo Baggins'in yanına gelen Gandalf, Yüzük Seferi'ni başlattı. Rivendell'de Yüzük Kardeşliği'nin lideri olarak seçildi ve kardeşliği pek çok tehlikeden kurtararak yollarına devam etmelerini sağladı. Bu sırada Khazad-Dûm Köprüsü Savaşı'nda, Moria'nın Balrog'u ile yaptığı ölümcül mücadelede kayboldu. Fakat Büyücünün ruhu, hiçbir silahtan zarar görmeyen ve ışık saçan Ak Gandalf olarak dirildi. Böylece Ak Saruman'ın unvanı elinden alınmış oldu.

Gandalf bir balrog öldürmesi bakımından orta dünyada farklı bir yere sahiptir.

Yüzük Savaşında, Gölgeyele (Shadowfax) adlı atını süren Ak Gandalf her yerdeydi: Rohan Kralı Théoden'in ilham kaynağı, Isengard'da Saruman'ın sonunun hazırlayıcısı ve Minas Tirith kapılarında Cadı Kralın durdurucusu hep o oldu. Yüzük Taşıyıcısı Tek Yüzüğü yok ederken, Gandalf Mordor'un Kara Kapısı önünde Batı Ordusunun komutanları ile birlikteydi.

Savaştan sonra Gandalf, Aragorn ile Gondor'un yeniden birleşmesini sağladı ve 3021 yılında Yüzük Koruyucularının Son Yolculuğuna katılarak Ölümsüz Topraklara döndü.

Büyücü ırkının en önemli temsilcisidir.

Fin mitolojisindeki Väinämöinen adlı sihirli güçleri olan bir şaman ve ozandan ve İskandinav mitolojisindeki tanrı Odin'den esinlenilerek tasarlanmıştır.^[1]

Yüzüklerin Efendisi'nin sinema filminde bu karakteri Sir Ian McKellen canlandırmıştır.

Tolkien Gandalf'ı cücelere ait isimlerin yer aldığı Völuspá'daki Dvergatal geçen bir cüce olan Gandálfr'dan türetti.^[2] Bu isim Eski Norveççe'da asa-elf demektir. Bu, Tolkien'in Cüceleri için icat ettiği Khuzdul dilinde "Asa-adam" anlamına geldiği söylenen Tharkûn ismine yansımıştır.^[3]

Tolkien'in eserlerinde Gandalf'a birçok isim ve sıfat verilmiştir. Faramir ona Boz Hacı der, ve Gandalf'ın şu sözlerini aktarır: "Birçok ülkede birçok ismim vardır. Elfler arasında Mithrandir^{[a 1]}, Cüceler arasında Tharkûn; gençliğimde, artık belleklerde silinmiş olan Batı'da Olórin idim, Güney'de Incánus, Kuzey'de Gandalf; Doğu'ya hiç gitmem."^[4] Hobbit'in ilk taslaklarından birinde ona Bladorthin denir; Gandalf adı ise daha sonra Thorin Meşekalkan olan Cüce tarafından kullanılır.^[5]