Yaban mersini

Yaban mersini
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Plantae Bölüm: Magnoliophyta (Kapalı tohumlular) Sınıf: Magnoliopsida (İki çenekliler) Takım: Ericales Familya: Ericaceae (Fundagiller) Cins: Vaccinium Tür: V. myrtillus
İkili adlandırma
Vaccinium myrtillus L.

Yaban mersini (Vaccinium myrtillus) veya ayı üzümü^{[kaynak belirtilmeli]} fundagiller (Ericaceae) familyasından ılıman iklimlere alışmış bir üzümsü meyve türüdür. Anavatanı Kuzey Yarımkürenin serin ve dağlık bölgelerinde yetişen birçok türü vardır.

Genel olarak Kuzey Avrupa, Amerika'daki Rocky Dağları ve Türkiye'de, Karadeniz Bölgesi bölgesinin rakımca yüksek olan fundalık ve ormanlık bölgelerinde yabani şekilde değişik tipleri vardır.

Yaban mersini özellikle 1906 yılında Amerika'da başlatılan ıslah çalışmaları sonucu doğadaki yabani şekillere göre kültüre alınan çeşitlerin, özellikleri (meyve iriliği, tadı, olgunluğu vs.) daha üstün niteliklere sahip olduğu görülmüştür.^[1]

Yaban mersini, mavi veya mor meyveleri olan çok yıllık çiçekli bitki’lerin geniş çapta dağılmış ve yaygın bir grubudur. Cyanococcus bölümündeki Vaccinium cinsinde sınıflandırılırlar. Vaccinium ayrıca kızılcık, yaban mersini(ingilizce: bilberry), Amerikan yabanmersini(ingilizce: Amerikan yaban mersini) ve Madeira yaban mersini‘ni de içerir.^[2] Ticari yaban mersini—hem yabani (alçak çalı) hem de ekili (yüksek çalı)—hepsi Kuzey Amerika'ya özgüdür. Yüksek çalı çeşitleri 1930'larda Avrupa'ya tanıtıldı.

Yaban mersini bir secde çalısıdır. Yüksekliği 10 cm ile 4 m arasındadır. Ticari üretiminde, iki çeşide ayrılır:

• alçak çalı yaban mersini (yabani): alçak çalılarda yetişen, küçük ve bezelye büyüklüğünde meyveli türler
• yüksek çalı yaban mersini: daha büyük, meyveleri daha uzun, ekili çalılarda yetişen türler

Alçak çalı yaban mersini üretiminde Kanada liderken, Amerika Birleşik Devletleri dünya yüksek çalı yaban mersini arzının yaklaşık %40'ını üretir.

Ardahan'da Mosi, Rize'de Likapa, Trabzon'da Ligarba, Karakavuz'da Çalıçileği, Rize Pazar ilçesinde Kaskanaka, Rize Ardeşen ilçesinde Çera (Çela), Artvin'de Morsvi, Mahabak, Mesi; Giresun'da Çalı Çiçeği, Ordu'da Cırtlık Çileği, Yozgat'ta Köpek Üzümü, diğer bölgelerde ise Ayı Üzümü, Çay Üzümü veya Çoban Üzümü olarak isimlendirilen^{[kaynak belirtilmeli]} ve literatürümüze Yaban Mersini olarak giren bu üzümsü meyve puslu veya parlak mavi rengi ile Mavi Altın (blue gold) olarak nitelendirilmektedir. Sağlık meyvesi olarak tanınmaktadır.

15 Kasım 1910’da Amerika Birleşik Devletleri Tarım Bakanlığı Bitki Endüstrisi Bürosu’nun 193 No’lu Bülteni “Experiments in Blueberry Culture” başlığını taşıyordu. 1906’da Frederick Vernon Coville, doğadan yaban mersini hasat etmek yerine yaban mersinini kültüre almanın mümkün olması gerektiğine ikna oldu. Washington D.C.’den Greenfield, New Hampshire’daki küçük bir çiftlikte taşındıktan bir yıl sonra, etraftaki tarlalarda gelişen cılız ve uzun boylu yaban mersini tohumlarını çimlendirmeye başladı. Yaban mersini yetiştiriciliği ve ıslahının tarihi burada başladı.^[3]

1905’te Greenfield’deki çiftliği satın aldıktan sonra, Coville ailesi yazları bölgedeki yerli yaban mersinlerini gözlemleyerek çok zaman geçirdi. Temmuz 1908’de, ilk üstün seçim Coville çiftliğinin yakınında belirlendi ve « Brooks » olarak adlandırıldı. Açık mavi renkli, iri, sert, sulu ve aromalı meyveleri vardı. Birkaç yıllık başarısızlıkla sonuçlanan, kendi kendine polinasyon veya çaprazlama denemelerinden sonra, Coville, melezlemenin çeşitli görünüm ve özelliklerde bitkilerle, ancak aynı sayıda kromozomla daha başarılı olduğu sonucuna vardı. Bu nedenle, üremesine dahil etmek için iki yaban mersini daha seçti: Greenfield’den (1909) « Russel » ve New Jersey’den (1911) « Sooy », birkaç yıl sonra « Grover » ve « Chatsworth » izledi. Şaşırtıcı çalışmasından 14 ticari çeşit ve 9 Ocak 1937’deki zamansız ölümünden sonra 15 tane daha yeni çeşit piyasaya sürüldü. 1992’de ABD’deki yaban mersini arazisinin %75’inin Coville’in çeşitleri tarafından kaplandığı düşünülüyordu. Bunlardan başlıcası, dünyanın bir yerinde hala yetiştirilmektedir: Bluecrop. Diğerleri çoğumuza tanıdık gelmelidir: Jersey, Blueray, Berkeley, Earliblue, Croatan…

Whitesbog, N.J.’de ticari bir yaban mersini yetiştiricisi olan Elizabeth C. White, ‘Experiments in Blueberry Culture' okuduktan sonra Dr. Coville ile temasa geçti ve teşvik ve yardım teklifinde bulundu. Yabani üreme materyali seçimi, fide yetiştirme ve çeşit seçimi konularındaki işbirliği sonraki 26 yıl boyunca devam etti. 1920’de ‘Pioneer’ üreme çabalarından çıkan ilk çeşitti, ancak bugün hala yetiştirilen ‘Rubel’ 1912’de piyasaya sürüldü. Bu erken kültürel çalışma ve çeşitlilik geliştirme, New Jersey’deki ticari yaban mersini ekimlerinin temelini oluşturdu.

İlk dikim 1924’te Michigan’da, 1928’de Kuzey Karolina’da ve 1930’larda Washington’da ve diğer eyaletlere yayıldı. ABD Sayım Bürosu’na göre 1949’da New Jersey’de 1.082 hektar, Michigan’da 701 ha, Kuzey Carolina’da 230 ha ve Washington’da 84 ha’da yaban mersini yetiştiriciliği yapılıyordu. Yabani tavşan gözü (V. ashei) seçimlerinin değerlendirilmesi 1939’da Gürcistan’da başladı, kontrollü çaprazlamalarından ardından 1950’de ‘Callaway’ ve ‘Coastal’ ve 1960’da ‘Tifblue’ ve ‘Homebell’ çeşitleri ortaya çıktı.

Sıcak iklimler için yüksek çalı tipi türlerin gelişimi 1948’de Florida’da başladı. Yabani yaban mersini türü V. darrowi, Dr. Coville tarafından geliştirilen Northern Highbush çeşitlerinin arzu edilen meyve verme özelliklerini korumaya çalışırken, düşük vernalizasyon gereksinimini sağlamak için ebeveyn olarak kullanıldı. Bu çeşitlerden ilki ‘Southern highbush’, ‘Sharpeblue’ ve ‘Floridablue’ olarak 1976 yılında piyasaya sürülmüştür.

Daha yakın zamanlarda, yüksek çalı ve alçak çalı (V. angustifolium) melezleri, kar örtüsünden korunan, kısa boylu (‘yarı-yüksek’) çalılar vermiştir. Bu çeşitlerden ilki 1968 yılında Michigan’da, ‘Northland’ adıyla, diğerleri ise 1983’te Minnesota’da, ‘Northblue’ ve ‘Northsky’ adlarıyla piyasaya sürüldü. Fredrick Coville, yüzyıl sonra ABD’deki yetiştiricilere 500 milyon dolardan fazla kazandıran 25.500 hektara yayılan yaban mnersini hayal edebilir miydi?

Orta Avrupa'da özellikle Almanya'da genis ıslah çalışmaları Alman ıslahçı Dr. Heermann tarafından yapılmıştır. Dr. Heermann araştırmaları sonucu ilk olarak Blauewiss-Goldtrauble ve Blauweiss-Zuckertraube isimli çeşitleri üretime kazandırmıştır.^[4]

1879 tarihli Osmanlıca bir belgede, henüz bugünkü çay bitkisinin yetiştirilmediği bir tarihte, Rize'deki ormanlarda, kırlarda ve halkın bazılarının bahçelerinde bol miktarda keşfedilen bir tür çay ağacından bahsedilmektedir. Bu belgeye göre yöre halkı bu bitkiyi, emek ve akça sarf ederek terbiye edip yapraklarını kilosu on mecidiye karşılığında satmaktadır. O zamanın hükûmeti tarafından gümrük vergisi alınan bu çaya benzeyen bitkiden, ayrıca orman vergisi de alınmak istenmektedir. Rusya Hükûmeti bu bitkiden vergi namına bir şey almadığından bu çayların kaçak olarak yurt dışına çıkacağından endişe duyulmaktadır. Trabzon valiliğinin yazısı üzerine Osmanlı Hükûmeti bu bitkiden örnekler istiyor. Orman Bakanlığı'nın da kontrolünde olmak şartıyla bunun yararlı olup olmadığı araştırılıp ondan sonra tarımının yapılmasına ve yaygınlaştırılmasına teşebbüs edilmesi tavsiye olunmuştur.^[5]

1950 yıllarında yaban mersininin gece karanlığında görme kabiliyetini arttırdığı zannedilir, bu yüzden Norveç'in karanlık kış mevsiminde askerlere bol bol yaban mersini marmelat veya reçeli yedirilir ve bu bir askeri sır olarak gizli tutulurdu. Daha sonraki araştırmalar bu etkiyi yalanladı.^[6]

• Kadife Yapraklı yaban mersini (Vaccinium myrtilloides)
• Yer yaban mersini (Vaccinium boreale)
• Kısa boylu yaban mersini (Vaccinium angustifolium)
• Kısa Çalı Formlu Siyah Yaban Mersini (Vaccinium angustifolium)
• Tavşan gözlü Yaban Mersin (Vaccinium ashei)
• Bataklık yaban mersini (Vaccinium uliginosum)
• Yüksek Çalı Formlu Yaban Mersini (Vaccinium corybosum)
• Adi yaban mersini (Vaccinium myrtillus)^[7]

Yaban mersini (Likapa), antioksidan madde içeriği en yüksek bahçe bitkisidir. Çok farklı amaçlar için kullanılmaktadır.^[8]

1. Taze meyve olarak
2. Meyve suyu olarak; tek başına veya diğer meyve sularıyla kokteyl yapılarak.
3. İlaç sanayisinde; kuru meyvesi, çiçek, kök ve yaprakları
4. Süt ve süt ürünleri teknolojisinde; dondurma, yaban mersini içeren süt veya yoğurt
5. Kurumeyve teknolojisinde
6. Meyveli ekmek, çörek, kek, puding ve pastalarda
7. Baharat sanayisinde
8. Meyve salatalarında
9. Reçel, marmelat ve konserve sanayisinde
10. Çay; kuru yaprağı ve kuru meyvesi
11. Diyet mönülerinde

1. Göz yorgunluğu, miyopluk, katarakt, karasu (Glokom), şeker hastalığından kaynaklanan görme bozuklukları (Diyabetik retinopati), gece körlüğü, gece görüşünü artırıcı, kamaşma, retinayı güçlendirici, kılcal damar çatlamalarını önleyici ve tavuk karası (retinitis pigmentosa) hastalığının ilerlemesini yavaşlatıcı
2. Kabızlık, bulantı, mide krampları, ülser önleyici
3. Kan şekerini düşürücü, iltihaplanma, kolajenin (collagen) stabilize edilmesi
4. Pıhtılaşmanın azaltılması, damar sertliği oluşumunun engellenmesi ve antioksidan etki
5. Varis, basur (hemoroid) 'e karşı iyileştirici.
6. Yeni keşfedilen bir özelliği de somon balığı, yumurta, yulaf, barbunya, bezelye ve ay çekirdeği ile beraber zekayı geliştiren 7 besinden biri olduğu yönünde.^[9]

100 g'da;

• 42,1 kcal