Kripto para
(Kripto para birimi sayfasından yönlendirildi)
| Makale serilerinden |
 |
Kripto para veya kısaca kripto (Antik Yunancadan, κρυπτός, kruptós, lit. "gizlenmiş, şifreli"), bir değişim aracı olarak çalışmak üzere, işlemleri güvence altına almak için matematiğin bir dalı olan kriptografi kullanılarak tasarlanmış bir dijital unsurdur.[1][2][3] Kripto paralar bir nevi dijital döviz, alternatif döviz ve sanal dövizdir. Kripto varlıklar, merkezi elektronik para ve merkezi bankacılık sistemlerin aksine tümüyle merkeziyetsizlerdir.[4][5] Her bir kripto para biriminin merkeziyetsizliği, umumi işlem veri tabanı olan dağıtık muhasebe defteri (ledger) olarak işlev gören bir blok zincirinden (Blockchain) gelmektedir.[6]
2009'da Satoshi Nakamoto tarafından oluşturulan Bitcoin, ilk merkeziyetsiz kripto paradır.[7] O zamandan beri birçok farklı kripto para ortaya çıkmıştır.[8] Bitcoin dışındaki kripto para birimlerine genel olarak altcoin denilir ki bu kısaltma alternatif ve coin yani madeni para’nın birleşimidir.[9]
Özellikleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Bir kripto paranın şu 6 özelliği olması beklenir:[10]
- Merkeziyetsizlik,
- İşlem ve sahip kayıtları,
- Yeni arz oluşturma kuralları,
- Sahipliğinin kriptografik tekniklerle sadece sahibince ispat edilebilmesi,
- Paranın sadece sahibinin emriyle el değiştirebilmesi,
- Aynı anda aynı kripto para için birden fazla işlem yapılırsa sadece birinin yerine getirilmesi.
Biraz daha genelleyerek açarsak:
- Kripto para temelde bir elektronik paradır ve onun genel özelliklerini aynen taşır:
- Değerli olduğuna inanıldığı için ve taklit edilemediği, kayıtlı olduğu, kayıtlarının yani muhasebe defterlerinin (ing. "ledger") güvenliğinin, kırılması neredeyse imkansız şifrelerle, yani kripto tekniklerle sağlandığı, parayı basan kurumun keyfi uygulamalarla ya da kazayla değerini düşürme ihtimali az olduğu için değerlidir.
- Elektronik paraya şu sebeplerden sanal para da denir.
- Elektronik para eritildiklerinde pek değer kaybetmeyen altın ve gümüş paralar gibi değerini gram olarak içinde taşımaz, bir yerlerde altın karşılığı olan bir belge de değildir.
- Elektronik para özelliklerinin taklidi zor olan ve detayları herkesçe bilinen fiziki bir nesne de değildir.
- Elektronik para devlet veya kanun gözünde genel geçerliliği olan bir değişim aracı da değildir (devlet sadece kendi bastığı ulusal parayı öngörür), bu yüzden sadece belli gruplar içinde kullanılabilir, orada da olsa olsa ticari bir anlaşma ya da senet benzeri hukuki yaklaşım söz konusu olabilir.
- Kripto para aynı zamanda bir ağ (network) parasıdır ki özellikle internet gibi bir bilgisayar ağı üzerinden elektronik ortamda sayısal (dijital) olarak saklanır, havale edilebilir ve kullanılır.[11]
- Bazı kripto paralar (banka kartı gibi), tıpkı geleneksel parada olduğu gibi, parayı "basan" kurumun kayıtları ve garantisi ile ayakta dururlar. Bunlar için merkezi terimi kullanılır ve hakimiyet de muhasebe defterlerini tutan o merkezin elindedir.
- Başka bazı kripto paralar (bitcoin gibi) muhasebe defterlerinin fazladan kopyaları birçok yerde tutulduğu ve bunlar her biri başka mercilerce kendi şifreleriyle kilitlenip devamlı ve eş zamanlı güncellendiği için belli bir merkezden bağımsız bir güven ve garanti söz konusudur. Bunlar için merkezsiz ya da dağınık terimi kullanılır ve hakimiyet bütün bu muhasebe defterlerini tutanlar birlikte karar verebildiği kadar onların elindedir yoksa devlet dahil kimsenin elinde değildir.
- Merkezsiz kripto parayı kim basar, ilk kim faydalanır? Genellikle para önceden belli bir programa göre azar azar otomatik olarak basılır ve merkezsiz işlemleri, şifre hesaplarını yapan ve muhasebe defterlerini diğer kopyalarıyla uyumlu tutanlara ispatlanmış emek karşılığı olarak verilir. Söz konusu emek zor bir hesabın cevabı olabilir; Bu zorluk "bana ver! bana ver!" şeklinde hizmet tıkayıcı (İng. "Denial of Service/DOS") hadsizlikleri önlemek amaçlıdır. Çok elektrik israfına sebep olduğu için eleştirilir. Bu yüzden ispatlanmış emek yerine ispatlanmış hak usulüyle üretilen kripto para çeşitleri de çıkartılmıştır.
- Kripto para dijital cüzdanlarda saklanır. Aslında saklanan şey, paranın kayıtlardaki sahibinin sadece kendisinin bileceği, akılda tutulmaya uygun olmayan şifrelerdir. Bu cüzdanlar saklama hizmeti veren internet sitelerinde veya o sitelere güvenemeyenler için kağıtda yazılı olarak veya başka bir maddede yazılı olarak, hatta giderek donanım cüzdan (ing. "hardware wallet") yani sırların hiç makine dışına çıkması gerekmeyen cebe sığacak kadar küçük tek amaçlı bilgisayar (ing."single purpose computer") şeklinde elektronik olarak da gerçekleştirilebilirler. 2013 yılında dünyada bir milyon gibi, 2017 de ise 6 milyon gibi, çoğu bitcoin amaçlı elektronik donanım cüzdan kullanıcısı vardı.[12]
- Anlık işlem ve sınırsız (sınırlar ötesi) mülkiyet devri (havale) sağlar.
- Bazı kripto paralar bazı topluluklarda kullanılacak şekilde kısıtlı olarak geliştirilmiş olabilir, mesela bir çevrimiçi oyunda veya sosyal ağda.[13]
Tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1983: Amerikalı David Chaum eCash'i tasarladı.[14][15]
- 1995: Amerikalı David Chaum eCash'i digicash üzerinden gerçekleştirdi.[16]
- 1996: ABD de NSA "Anonim kripto para nasıl basılır" başlıklı bir bildiri yayınladı.[17][18]
- 1998: Wei Dai "b-money" adlı anonim merkezsiz kripto parayı anlatan bir bildiri yayınladı.[19]
- 1998: Nick Szabo bit-gold adlı anonim merkezsiz kripto parayı gerçekleştirdi.[20]
- 1998: Hal Finney, Dai ve Szabo dan esinlenip herkesin kullanabileceği bir "ispatlanmış emek" mekanizması geliştirdi.
- 2009: Satoshi Nakomoto (internette kullandığı takma adı, asıl kimliği bilinmiyor) SHA-256 temelli "ispatlanmış emek" mekanizması ve blok zinciri kullanarak ilk yarı-anonim (kim ödedi-ödendi bilinemiyor ama hangi hesaptan hangi hesaba ödendi herkes görebilir) merkezsiz kripto para olan "bitcoin"i gerçekleştirdi.[21][22]
- 2011: Nisan ayında Namecoin adı altında internet sansürünün engellenmesi amaçlı merkezsiz DNS gerçekleştirildi.
- 2011: Ekim ayında SHA-256 yerine "scrypt" kullanan anonim merkezsiz kripto para "litecoin" gerçekleştirildi.
- Peercoin "ispatlanmış emek" yerine ""ispatlanmış hak" kullanan ilk anonim merkezsiz kripto para oldu.
- IOTA blockchain yerine Tangle kullanan ilk anonim merkezsiz kripto para oldu.[23][24]
- Özel bir blockchain kullanan "DIVI projesi" sanal cüzdan içinde para çeşitleri arasında kambiyo işlemini ve sahibinin kişisel bilgilerinin işlemle kaydedilmesine olanak veren bir düzen gerçekleştirildi.[25][26][27]
- 2014: 6 Ağustos'ta İngiltere kripto paraların ekonomiye katkısı ve devletin ne yapmasının doğru olacağının incelenmesi için düğmeye bastı.[28]
- 2018: Mart ayında Marshall Adaları "sovereign" adlı ulusal elektronik parayı çıkarttı ve ülkenin geçerli parası olduğunu ilan etti.[29]
- 2018: Boston (MA, ABD) merkezli Fidelity Digital Assets, Bitcoin ve Ethereum için kurumsal trading, müşavirlik ve güdüm/yönetim hizmeti sunmaya başladı.[30]
- 2021: El Salvador, kripto parayı resmi para birimi olarak kabul eden ilk ülke oldu.[31]
- 2021: Türkiye, ödemelerde kripto varlıkların kullanılmasını yasakladı.[32]
Eleştiri
[değiştir | kaynağı değiştir]- En büyük eleştiri ve tehdit geleneksel finans kurumları ve bankalardan gelmiştir, merkezsiz kripto paranın aslında garantisi olmadığı, bir balon gibi patlayacağı yönündedir. Hollanda tarihindeki Lale çılgınlığına, bir çeşit ponzi oyununa benzetilir.
- Kripto paraların bankaların birçok işlevini devralma tehdidi söz konusudur, örneğin geleneksel bankalarda günler süren pahalı havale işlemleri kripto para kullanarak neredeyse bedava ve anında gerçekleşen bir işlem haline gelebilir. Banka havalelerine kripto para dışı alternatifler zaten gelişmeye ve yayılmaya başlamıştır (Nijerya'da SMS ile kontör kartları kullanan ilk teknik, PayPal, Apple Pay ve benzerleri).
- Devletler merkezsiz kripto para ile devlet kontrolü dışında sınır ötesi anonim havale olanağını terör, mafya, yasak kumar, internet haydutlarının yakalanmadan rehine diyeti teslim alabilmeleri, kapital kaçırma ve vergi kaçırma sebeplerinden pek onaylamazlar ama çeşitli sebeplerden gene de karşı çıkamayabilirler. Sonuç ülkeden ülkeye büyük farklar ve durumun her ülkenin tecrübeleri ışığı altında devamlı değişiyor olmasıdır:
- Devlet kontrolünde bir merkezi kripto para seçeneğinin henüz olmaması, kripto paraların getirdiği pazar ve teknoloji geliştirme faaliyetlerini başka ülkelere kaptırmanın istenmemesi, olayın toplam ekonomideki çok küçük kalan payı ve kripto parayı kimlerin kullandığı, yer yer zaman zaman değişen politikalar yönünde zorlar.[28]
- Çin 2014'te çok hızlı bir kullanım gelişmesi ertesi bitcoin ticaretini yasakladı.[33]
- Rusyada ruble dışında hiçbir para ile alış veriş yasal değildir.[34]
- Bazı ülkeler açıkça izin verir,[35] başkalarında devletin değişik kolları değişik tavır içindedirler.
- Güney Kore'de 2017-2018 kışında once yüksek değer artışı ve kullananların sayısın artışı, peşinden ani değer kaybı ve bu yüzden para kaybedenlerin çok ve genelde gençler olması devleti kurallar koymaya zorlamıştır.[36]
- Devlet kontrolünde bir merkezi kripto para seçeneğinin henüz olmaması, kripto paraların getirdiği pazar ve teknoloji geliştirme faaliyetlerini başka ülkelere kaptırmanın istenmemesi, olayın toplam ekonomideki çok küçük kalan payı ve kripto parayı kimlerin kullandığı, yer yer zaman zaman değişen politikalar yönünde zorlar.[28]
- Son zamanlarda boşanmalarda tarafların evlilik ortak mülkünü adaletten saklamada merkezsiz kripto para kullanmaları haber konusu olmuştur.[37][38]
- Eleştiren yatırımcıların itirazları borsalarda kripto para kurlarının çok ayarsız yükselme ve düşmeler yüzünden güvenilemez olduğu yönündedir.[39]
- Bir başka eleştiri merkezsiz kripto para üretmek için ispatlanmış emek yönteminin enerji israfına yol açmasındandır. Hele enerjinin devletçe fakir halk yararına suni ucuzlatıldığı yerlerde asalaklık olarak görülür.[40]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Kripto para birimleri listesi
- Avrupa'da kripto para birimleri
- Kripto para borsası
- Kripto para cüzdanı
- Kripto para karıştırıcı
- Stabil kripto para
- Kriptoloji
- değişim aracı, döviz
- elektronik para, sanal para
- dijital cüzdan
- CoinMarketCap[41]'in verilerine göre Bitcoin, Ethereum, XRP, Bitcoin Cash başta olmak üzere 21.058'ün üzerinde kripto para bulunmaktadır.
- Genesis Mining
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Andy Greenberg (20 Nisan 2011). "Crypto Currency". Forbes.com. 31 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2014.
- ^ Cryptocurrencies: A Brief Thematic Review 25 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Economics of Networks Journal. Social Science Research Network (SSRN). Date accessed 28 august 2017.
- ^ Schuettel, Patrick (2017). The Concise Fintech Compendium. Fribourg: School of Management Fribourg/Switzerland. 24 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2018.
- ^ McDonnell, Patrick "PK" (9 Eylül 2015). "What Is The Difference Between Bitcoin, Forex, and Gold". NewsBTC. 16 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2015.
- ^ Allison, Ian (8 Eylül 2015). "If Banks Want Benefits Of Blockchains, They Must Go Permissionless". NewsBTC. 12 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2015.
- ^ Matteo D’Agnolo. "All you need to know about Bitcoin". timesofindia-economictimes. 26 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2018.
- ^ Sagona-Stophel, Katherine. "Bitcoin 101 white paper" (PDF). Thomson Reuters. 13 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2016.
- ^ Tasca, Paolo (7 Eylül 2015). "Digital Currencies: Principles, Trends, Opportunities, and Risks". SSRN 2657598 $2.
- ^ Handbook of digital currency : bitcoin, innovation, financial instruments, and big data. Lee Kuo Chuen, David,. Amsterdam. ISBN 9780128021170. OCLC 908550531.
- ^ Lansky, Jan (Ocak 2018). "Possible State Approaches to Cryptocurrencies". Journal of Systems Integration. Cilt 9/1. ss. 19-31. doi:10.20470/jsi.v9i1.335. 12 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2018.
- ^ "Digital vs. Virtual Currencies". Andrew Wagner. 8 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2014.
- ^ Hileman, Garrick; Rauchs, Michel. "Global Cryptocurrency Benchmarking Study" (PDF). Cambridge University. 10 April 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 April 2017.
- ^ "What is bitcoin?". CoinDesk. 29 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2014.
- ^ "Archived copy" (PDF). 18 Aralık 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2014.
- ^ "Archived copy" (PDF). 3 Eylül 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2012.
- ^ Pitta, Julie. "Requiem for a Bright Idea". 30 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2018.
- ^ "How To Make A Mint: The Cryptography of Anonymous Electronic Cash". groups.csail.mit.edu. 26 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2018.
- ^ Laurie, Law,; Susan, Sabett,; Jerry, Solinas, (11 Ocak 1997). "How to Make a Mint: The Cryptography of Anonymous Electronic Cash". American University Law Review. 46 (4). 12 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2018.
- ^ Wei Dai (1998). "B-Money". 4 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2018.
- ^ "Bitcoin: The Cryptoanarchists' Answer to Cash". IEEE Spectrum. 4 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2018.
Around the same time, Nick Szabo, a computer scientist who now blogs about law and the history of money, was one of the first to imagine a new digital currency from the ground up. Although many consider his scheme, which he calls “bit gold,” to be a precursor to Bitcoin
- ^ Jerry Brito and Andrea Castillo (2013). "Bitcoin: A Primer for Policymakers" (PDF). Mercatus Center. George Mason University. 21 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Ekim 2013.
- ^ Bitcoin developer chats about regulation, open source, and the elusive Satoshi Nakamoto 3 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., PCWorld, 26-05-2013
- ^ Popov, Serguei (2016). "The Tangle Whitepaper" (PDF). 29 Eylül 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2018.
- ^ Sønstebø, David (2016). "IOTA First Chapter Synopsis". 27 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2018.
- ^ EconoTimes. "The Divi Project Aims to Disrupt the Cryptocurrency Industry". EconoTimes. 24 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2017.
- ^ "The Divi Project – Crypto for the Masses?". Cryptomorrow – Cryptocurrency, Bitcoin Etc. 12 Ekim 2017. 10 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2017.
- ^ "4 Trends That Show Bitcoin and Ethereum Are Getting Ready for the Mass Market". Inc.com. 25 Ekim 2017. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2017.
- ^ a b "UK launches initiative to explore potential of virtual currencies". The UK News. 10 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2014.
- ^ "Marshall Islands to issue own sovereign cryptocurrency". Reuters. 1 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2018.
- ^ https://www.forbes.com/sites/michaeldelcastillo/2018/10/15/fidelity-launches-institutional-platform-for-bitcoin-and-ethereum/#1a6fe13d93c4 16 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Fidelity Launches Institutional Platform For Bitcoin And Ethereum
- ^ https://www.sondakika.com/haber/haber-bitcoin-el-salvador-kripto-parayi-resmi-para-14379595/ 7 Eylül 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Bitcoin: El Salvador, kripto parayı resmi para birimi olarak kabul eden ilk ülke oldu
- ^ "ÖDEMELERDE KRİPTO VARLIKLARIN KULLANILMAMASINA DAİR YÖNETMELİK". www.resmigazete.gov.tr. 7 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2024.
- ^ "The Big Picture Behind the News of China's Bitcoin Bans". Bitcoin Magazine. 5 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Şubat 2015.
- ^ Bitcoin's Legality Around The World 16 Eylül 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Forbes, 31 January 2014
- ^ Kharpal, Arjun (12 Nisan 2017). "Bitcoin value rises over $1 billion as Japan, Russia move to legitimize cryptocurrency". CNBC. 30 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2018.
- ^ Ming, Cheang. "New cryptocurrency rules just came into effect in South Korea". cnbc.com. 22 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2016.
- ^ "Non-disclosure of assets upon divorce: is anywhere safe to hide?". yourmoney.com. 30 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2016. Boşanma sırasında tam açıklamama - nerede saklanılabilir?
- ^ Nesteruk, Ian. "AN INTRODUCTION TO CRYPTOCURRENCIES IN DIVORCE". familylaw.dickinson-wright.com. 30 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2016. Boşanma sırasında kripto para konusuna giriş
- ^ "BTC-USD Interactive Stock Chart, Bitcoin USD Stock, Yahoo Finance". finance.yahoo.com. 6 Nisan 2018. 27 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2016. New York borsasında Bitcoin Dolar eğrisi
- ^ Lee, Sherman (16 Eylül 2017). "Bitcoin's Energy Consumption Can Power An Entire Country -- But EOS Is Trying To Fix That". 30 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2016. Bitcoin'in elektrik tüketimi bir ülkeye yeter ama eos bu sorunu çözmek ister
- ^ "CoinMarketCap". CMC. 6 Haziran 2020. 9 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2020.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Wikimedia Commons'ta Cryptocurrency ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
