[go: up one dir, main page]
İçeriğe atla

İran rehine krizi

Vikipedi, özgür ansiklopedi
İran rehine krizi
İran Devrimi'nin konsolidasyonunun bir parçası

İranlı öğrenciler, ABD'nin Tahran Büyükelçiliği önünde
Tarih4 Kasım 1979 – 20 Ocak 1981
(1 yıl, 77 gün)
Bölge
Tahran, İran
Sebep ABD'nin, devrik Şah Muhammed Rıza Pehlevi'yi koruması
Sonuç
Washington, DC'de İranlıların sınır dışı edilmesini belirten bir pankart taşıyan kişi, 1979

İran rehine krizi (Farsça: تسخیر سفارت آمریکا), İran ile Amerika Birleşik Devletleri arasında yaşanan diplomatik bir açmazdır. Aralarında geleceğin İran Savunma Bakanı Hüseyin Dehkan, geleceğin Devrim Muhafızları Başkomutanı Muhammed Ali Caferi ve geleceğin İran Ordusu Genelkurmay Başkanı Muhammed Bakıri'nin de bulunduğu,[1] İran Devrimi'ni destekleyen İmam'ın Çizgisinin Müslüman Öğrenci Takipçileri'ne mensup bir grup silahlı üniversite öğrencisinin, Tahran'daki ABD Büyükelçiliği'ni ele geçirip onları rehin almasının ardından 53 Amerikalı diplomat ve vatandaş, İran'da rehin tutuldu.[2][3] Rehineler, 4 Kasım 1979'dan 20 Ocak 1981'de serbest bırakılmalarına kadar 444 gün boyunca alıkonuldu. Bu kriz İran-Amerika Birleşik Devletleri ilişkileri tarihinde önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilmektedir.[4]

Batı medyasında kriz, “intikam ve karşılıklı anlayışsızlık'tan oluşan bir karışıklık” olarak tanımlandı.[5] ABD Başkanı Jimmy Carter, rehin alma olayını bir “şantaj” eylemi ve rehineleri de “terörizm ve anarşinin kurbanları” olarak nitelendirdi.[6] İran'da bu olay, İran Devrimi'ni baltalama girişimleri ve 1979'da devrilen İran Şahı Muhammed Rızâ Pehlevî'ye uzun süredir verdiği destek de dahil olmak üzere, ABD'ye ve ABD'nin İran'daki etkisine karşı bir eylem olarak görüldü.[7] Şah Pehlevi devrildikten sonra kendisine sığınma hakkı tanındı ve kanser tedavisi için ABD'ye kabul edildi. Yeni İran rejimi, yönetimi sırasında gizli polisi aracılığıyla İranlılara karşı işlemekle suçlandığı suçlardan yargılanmak üzere geri dönmesini talep etti. Bu talepler reddedildi ve İran, ABD'nin bu ihlallerde suç ortaklığı yaptığını düşündü. ABD, rehin alma olayını, diplomatlara tutuklanmaya karşı dokunulmazlık tanıyan ve diplomatik yerleşkeleri dokunulmaz kılan Viyana Sözleşmesi gibi uluslararası hukuk ilkelerinin korkunç bir ihlali olarak gördü.[8][9][10] Şah, Aralık 1979'da ABD'den ayrıldı ve nihayetinde Mısır'a sığındı. 27 Temmuz 1980'de, 60 yaşındayken kanser komplikasyonlarından öldü.

Yakalanmaktan kurtulan altı Amerikalı diplomat, 27 Ocak 1980'de CIA ve Kanada'nın ortak operasyonuyla kurtarıldı. Diplomatik görüşmelerin rehinelerin serbest bırakılmasını sağlamada başarısız olmasının ardından kriz, 1980 başlarında doruk noktasına ulaştı. Carter, ABD Ordusu'na, İran yakınlarındaki sularda devriye gezen USS Nimitz ve USS Coral Sea'nin de aralarında bulunduğu savaş gemilerini kullanarak bir kurtarma operasyonu - Kartal Pençesi Operasyonu - gerçekleştirmesi emrini verdi. Helikopterlerden birinin bir nakliye uçağına çarpması sonucu 24 Nisan 1980'deki başarısız girişim, bir İranlı sivilin ölümü ve sekiz Amerikan askerinin kazayla hayatını kaybetmesiyle sonuçlandı. ABD Dışişleri Bakanı Cyrus Vance, başarısızlığın ardından görevinden istifa etti. Eylül 1980'de Irak, İran'ı işgal ederek İran-Irak Savaşı'nı başlattı. Bu olaylar, İran hükûmetinin ABD ile müzakerelere başlamasına ve Cezayir'in arabuluculuk yapmasına yol açtı.

Siyasi analistler, bu açmazın Carter'ın başkanlığının devam eden çöküşünde ve 1980 başkanlık seçimlerini ezici çoğunlukla kaybetmesinde önemli bir faktör olduğunu belirttiler. Rehineler, Cezayir Anlaşması'nın imzalanmasından bir gün sonra, Amerikan Başkanı Ronald Reagan'ın yemin ederek göreve başlamasından sadece birkaç dakika sonra resmen serbest bırakıldılar. Kriz, İran'da Ayetullah Ruhullah Humeyni'nin prestijini ve Batı ile ilişkilerin normalleşmesine karşı çıkan teokratların siyasi gücünü artırdı.[11] Kriz aynı zamanda İran'a karşı Amerikan ekonomik yaptırımlarına yol açarak iki ülke arasındaki bağları daha da zayıflattı.[12]

Sonrası

[değiştir | kaynağı değiştir]

İran–Irak Savaşı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Irak'ın İran'ı işgali, elçilik çalışanlarının rehin alınmasının üzerinden bir yıl geçmeden gerçekleşti. Gazeteci Stephen Kinzer, Amerikan-İran ilişkilerinde müttefiklikten düşmanlığa doğru yaşanan dramatik değişimin, Irak lideri Saddam Hüseyin'in cesaretlenmesine yardımcı olduğunu ve ABD'nin İran'a duyduğu öfkenin savaşın aleyhlerine dönmesinin ardından Iraklılara yardım etmesine yol açtığını savunmaktadır.[13] ABD, Irak'a diğer şeylerin yanı sıra “helikopterler ve bombalama hedeflerinin seçiminde kullanılan uydu istihbaratı” sağladı. Bu yardım, “İran'daki Amerikan karşıtı duyguları derinleştirdi ve yaygınlaştırdı.”[13]

İran için sonuçları

[değiştir | kaynağı değiştir]
4 Kasım 2015'te Tahran'da düzenlenen, ABD, İsrail ve Suudi Arabistan karşıtı protesto
Kasım 2015'te Tahran'da gerçekleşen protesto.
Olayın ilk gününün simülasyonu, 3 Kasım 2016, Tahran.

ABD ile müzakere edilen çözüm, İran'ın orijinal taleplerinin hiçbirini karşılamadığı için rehin alma olayı İran açısından büyük ölçüde başarısız olarak değerlendirilmektedir. İran, Irak'a karşı yürüttüğü savaş için uluslararası desteği kaybetti.[14] Bununla birlikte, İran'daki Amerikan karşıtlığı yoğunlaştı.[15] Humeyni ve Behzad Nebevi gibi siyasetçiler daha güçlü bir konumda kalırken, ABD ile ilişkili olan ya da ilişkili olmakla suçlananlar siyasi tablodan çıkarıldı. Humeyni'nin biyografisini yazan Baqer Moin, bu krizi “Humeyni'nin hayatında bir dönüm noktası” olarak tanımladı ve onu, “temkinli, pragmatik bir politikacıdan” “tek başına bir dogmanın peşinden giden modern bir devrimciye” dönüştürdü. Humeyni'nin ifadelerinde emperyalizm ve liberalizm “olumsuz kelimeler” iken, devrim ise “kutsal bir kelime haline geldi, bazen İslam'dan daha önemli oldu”[16]

İran hükûmeti, bu olayı her yıl büyükelçilikte bir gösteri düzenleyerek ve bir Amerikan bayrağını yakarak anmaktadır. Ancak 4 Kasım 2009'da demokrasi yanlısı protestocular ve reformistler, Tahran sokaklarında gösteri yaptı. Yetkililer onları “Amerika'ya ölüm” sloganları atmaya teşvik ettiğinde, protestocular bunun yerine, İran'ın dini lideri Ali Hamenei'ye atıfta bulunarak “diktatöre ölüm” sloganı attı.[17]

ABD için sonuçları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Amerika Birleşik Devletleri'ne döndüklerinde rehinelere, herhangi bir ikinci lig veya Major League Baseball maçına ömür boyu giriş kartı da dâhil olmak üzere hediyeler verildi.[18] 2000 yılında rehineler ve aileleri, 1996 tarihli Terörle Mücadele Yasası uyarınca İran'a dava açtılar. İran'ın savunma yapmaması üzerine davayı kazandılar ancak Dışişleri Bakanlığı, uluslararası ilişkileri zorlaştıracağı endişesiyle davayı sona erdirmeye çalıştı.[19] Sonuç olarak bir federal yargıç, ABD'nin rehineler serbest bırakılırken yaptığı anlaşma nedeniyle rehinelere tazminat verilemeyeceğine hükmetti.[20]

Eski ABD Büyükelçiliği binası, şu anda İran hükûmeti ve bağlı gruplar tarafından kullanılmaktadır. Bina, 2001 yılından bu yana devrim müzesi olarak hizmet vermektedir. Kapının dışında, bir tarafta Özgürlük Heykeli'ne dayanan bronz bir model, diğer tarafta ise rehinelerden birini tasvir eden bir heykel bulunmaktadır.[21]

The Guardian, 2006 yılında Küresel İslami Kampanya Şehitlerini Anma Komitesi adlı bir grubun, büyükelçiliği kullanarak Batılı ve İsrailli hedeflere karşı operasyonlar düzenleyecek intihar saldırganlarını topladığını bildirdi.[22] Grubun sözcüsü Muhammed Samedi, birkaç gün içinde birkaç yüz gönüllünün kaydını yaptı.[22]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "The Bagheri Brothers: One in Operations, One in Intelligence". 13 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2024. 
  2. ^ Penn, Nate (3 Kasım 2009). "444 Days in the Dark: An Oral History of the Iran Hostage Crisis". GQ. 5 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2020. 
  3. ^ Sahimi, Muhammad (3 Kasım 2009). "The Hostage Crisis, 30 Years On". Frontline. PBS. 10 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2020. 
  4. ^ Kinzer, Stephen (Ekim 2008). "Inside Iran's Fury". Smithsonian Magazine. 19 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2016. 
  5. ^ Skow, John (26 Ocak 1981). "The Long Ordeal of the Hostages". Time. 17 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2015. 
  6. ^ "Air Force Magazine" (PDF). Air Force Magazine. 5 Nisan 2016. 27 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2016. 
  7. ^ Kinzer, Stephen. "Thirty-five years after Iranian hostage crisis, the aftershocks remain". The Boston Globe. 16 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2018. 
  8. ^ "Doing Satan's Work in Iran". The New York Times. 6 Kasım 1979. 1 Şubat 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2016. 
  9. ^ Nalle, David (2003). "All the Shah's Men: An American Coup and the Roots of Middle East Terror". Middle East Policy. 10 (4): 148-155. 
  10. ^ Pryce-Jones, David (2003). "A Very Elegant Coup". National Review. 55 (17): 48-50. 
  11. ^ Mackey, Sandra (1996).
  12. ^ "A Review Of US Unilateral Sanctions Against Iran". Mafhoum. 26 Ağustos 2002. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2016. 
  13. ^ a b Kinzer, Stephen (2008). "Inside Iran's Fury". Smithsonian. 26 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2022. 
  14. ^ Keddie, Nikki (2003) Modern Iran: Roots and Results of Revolution.
  15. ^ Bakhash, s. 236
  16. ^ Moin, s. 229
  17. ^ "Iran's pro-democracy protesters to Obama: With us or against us? What a difference 30 years makes" [İran'ın demokrasi yanlısı protestocularından Obama'ya: Bizimle misiniz yoksa bize karşı mısınız? 30 yıl ne kadar fark yaratır]. Los Angeles Times. 4 Kasım 2009. 8 Kasım 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2009. 
  18. ^ Carpenter, Les (20 Ocak 2006). "Safe at Home". The Washington Post. 13 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2007. 
  19. ^ Wald, Matthew L. (10 Şubat 2002). "Seeking Damages From Iran, Ex-Marine Must Battle Bush Administration, Too". The New York Times. ISSN 0362-4331. 5 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2016. 
  20. ^ Wald, Matthew L. (19 Nisan 2002). "Judge Rules Iran Hostages Can't Receive Compensation". The New York Times. ISSN 0362-4331. 5 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2016. 
  21. ^ "In pictures: Iran hostage crisis". BBC News. 5 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2016. 
  22. ^ a b Tait, Robert (19 Nisan 2006). "Iranian group seeks British suicide bombers". The Guardian. London. 30 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2008. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=İran_rehine_krizi&oldid=34235113" sayfasından alınmıştır