[go: up one dir, main page]
İçeriğe atla

Triceratops: Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki fark
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
HaythamKenwai (mesaj | katkılar)
Devriyeler
35.940 değişiklik
Değişiklik özeti yok
Etiketler: Mobil değişiklik Mobil ağ değişikliği Gelişmiş mobil değişikliği
k →Kaynakça: Kaynakça düzeltmesi
 
(13 kullanıcı tarafından yapılan 19 ara revizyon gösterilmiyor)
15. satır: 15. satır:
}}
}}


'''''Triceratops''''', 68-65 milyon yıl kadar önce (Geç Kretase dönemi) [[Kuzey Amerika]]'da yaşamış otobur bir [[kuş kalçalı dinozor]] cinsi. [[Kretase]] döneminin sonunda pek çok canlının yokolduğu büyük felakete kadar yaşamış son dinozorlardandır. ''Triceratops'', iri, dört ayaklı bedeni; büyük, kemikli bir yaka ve üç boynuz taşıyan başı; günümüz gergedanlarına olan benzerlikleri ile en kolay tanımlanabilen dinozor türlerinden biridir. Ayrıca, bilinen en büyük etobur dinozorlardan olan ''[[Tyrannosaurus]]'' ile aynı alanı paylaşmıştır ve onun avladığı hayvanlardandır.
'''''Triceratops''''' (anlamı: üç boynuzlu yüz), 68-66 milyon yıl önce ([[Geç Kretase]] dönemi) [[Kuzey Amerika]]'da yaşamış otobur bir [[kuş kalçalı dinozor]] cinsi.<ref>{{Web kaynağı | url = https://museumsvictoria.com.au/melbournemuseum/triceratops/ | başlık = Triceratops | erişimtarihi = 10 Eylül 2021 | dil = İngilizce | çalışma = Museums Victoria | arşivurl = https://web.archive.org/web/20201201223045/https://museumsvictoria.com.au/melbournemuseum/triceratops/ | arşivtarihi = 1 Aralık 2020}}</ref> [[Kretase]] döneminin sonunda pek çok canlının yokolduğu büyük felakete kadar yaşamış son dinozorlardandır. ''Triceratops'', iri, dört ayaklı bedeni; büyük, kemikli bir yaka ve üç boynuz taşıyan başı; günümüz gergedanlarına olan benzerlikleri ile en kolay tanımlanabilen dinozor türlerinden biridir. Ayrıca, bilinen en büyük etobur dinozorlardan olan ''[[Tyrannosaurus]]'' ile aynı alanı paylaşmıştır ve muhtemelen onunla savaşan hayvanlardandır.


Tanımlandığı 1887 yılından bu yana, henüz tam bir fosili bulunmuş olmasa da, toplanan pek çok kısmi kalıntıdan hareketle iyi tanınan bir dinozordur. Kafalarındaki yakanın ve boynuzlarının fonsiyonu, uzun süre tartışmalara konu olmuştur. Çoğunlukla avcılara karşı savunma silahları olarak görülürler. Ayrıca yeni teorilere göre; bunlar, tıpkı günümüz hayvanları gibi, tür içinde kur yapmak ve üstünlük göstermek amacıyla kullanılmış olabilirler.
Tanımlandığı 1887 yılından bu yana, henüz tam bir fosili bulunmuş olmasa da, toplanan pek çok kısmi kalıntıdan hareketle iyi tanınan bir dinozordur. Kafalarındaki yakanın ve boynuzlarının fonsiyonu, uzun süre tartışmalara konu olmuştur. Çoğunlukla avcılara karşı savunma silahları olarak görülürler. Ayrıca yeni teorilere göre; bunlar, tıpkı günümüz hayvanları gibi, tür içinde kur yapmak ve üstünlük göstermek amacıyla kullanılmış olabilirler.


''Triceratops'', paleontologlar tarafından grubu içinde tam olarak nasıl yerleştirileceği konusu tartışılsa da, ''ceratopsid'' dinozorlar arasında en iyi bilinenidir. ''Triceratops horridus'' ve ''Triceratops prorsus'' ismi verilen iki türü geçerli sayılır. Bununla beraber başka pek çok isimlendirilmiş örneği de vardır.
''Triceratops''{{'}}un, paleontologlar tarafından grubu içinde tam olarak nasıl yerleştirileceği konusu tartışılsa da, [[seratopsid]] dinozorlar arasında en iyi bilinenidir. ''Triceratops horridus'' ve ''Triceratops prorsus'' ismi verilen iki türü geçerli sayılır. Bununla beraber başka pek çok isimlendirilmiş [[sinonim (taksonomi)|sinonim]] tür de vardır.


== Kökenbilim ==
== Kökenbilim ==
''Triceratops'' cins ismi [[Antik Yunanca]] ''tri'' (üç), ''keras'' (boynuz) ve ''ops'' (yüz) kelimelerinin birleştirilmesiyle oluşturulmuş ve latinceye aktarılmıştır.<ref name="t0">{{Web kaynağı | soyadı1 = Oxford Learners Dictionaries | ad1 = Oxford Learners Dictionaries | başlık = Triceratops | url = https://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/english/triceratops | website = www.oxfordlearnersdictionaries.com | yayıncı = www.oxfordlearnersdictionaries.com | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170310211343/https://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/english/triceratops | arşivtarihi = 10 Mart 2017}}</ref>
''Triceratops'' cins ismi [[Antik Yunanca]] ''tri'' (üç), ''keras'' (boynuz) ve ''ops'' (yüz) kelimelerinin birleştirilmesiyle oluşturulmuş ve Latinceye aktarılmıştır.<ref name="t0">{{Web kaynağı | soyadı1 = Oxford Learners Dictionaries | ad1 = Oxford Learners Dictionaries | başlık = Triceratops | url = https://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/english/triceratops | website = www.oxfordlearnersdictionaries.com | yayıncı = www.oxfordlearnersdictionaries.com | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170310211343/https://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/english/triceratops | arşivtarihi = 10 Mart 2017}}</ref>

== Gücü ==

Maastrihtiyen'de ''[[Tyrannosaurus rex]]'' ile aynı bölgeleri paylaştığı için hep kıyaslanmıştır. Ayrıca ikisinin dövüş teknikleri farklıdır. ''Triceratops'' ne kadar da ''Tyrannosaurus rex''</u>'in bölgelerini işgal etse de o kendisini hep Tyrannosaurus rex'den korumuştur. Tyrannosaurus rex'in o düşüncesi bile korkunç olan ağzından korkan diğer dinozorlar gibi değildi Triceratops. Tyrannosaurus rex'in ağzı ve Triceratops'un boynuzları fazlasıyla karşılaşmıştır. Ne kadar Tyrannosaurus rex 'sürüngenlerin kralı' olarak adlandırılsa da Triceratops'un boynuzlarına boyun eğmiş olabilir.


== Tanımlama ==
== Tanımlama ==
⚫
[[Dosya:Triceratops-1.jpg|sağ|upright=1.18|küçükresim|''Triceratops horridus'un [[Afrika fili]] ile boyut karşılaştırması]]


⚫
Yetişkin bir ''Triceratops'', 7–9 m uzunluğa, 2,9–3 m yüksekliğe, 8-10<ref name="tr1">{{kitap kaynağı |soyadı1=Paul |ad1=Gregory S. |başlık=The Princeton Field Guide to DINOSAURS |url=https://archive.org/details/princetonfieldgu0000paul_o1r9 |tarih=2016 |yayıncı=Princeton University Press |yer=New Jersey |isbn=978-0-691-16766-4 |sayfalar=[https://archive.org/details/princetonfieldgu0000paul_o1r9/page/301 301]}}</ref> ton ağırlığa erişebilir. Onu diğerlerinden ayıran en belirgin özelliği bir kara hayvanı için çok büyük olan kafatasıdır. Kafatası 2 m ve hatta boyunun üçte biri kadar uzunlukta olabilir. Burnunun üzerinde bir ve gözlerinin üzerinde yaklaşık 1 m uzunluğunda 2 adet boynuzu; kafasının arkasında da görece kısa ve kemikli bir yakası vardır. Yakalı dinozorların çoğunun yakasında boşluklar olmasına rağmen ''Triceratops''’unki dolu ve sağlamdır.
⚫
[[Dosya:Triceratops-1.jpg|sağ|260x260px|küçükresim|''Triceratops horridus'un [[Afrika fili]] ile boyut karşılaştırması]]

⚫
Yetişkin bir ''Triceratops'', 7,9–9 m uzunluğa, 2,9–3 m yüksekliğe, 6,1-12 ton ağırlığa erişebilir. Onu diğerlerinden ayıran en belirgin özelliği, kara hayvanlarının en büyüklerinden olan kafasıdır. Başı 2 m ve hatta boyunun üçte biri kadar uzunlukta olabilir. Burnunun üzerinde bir ve gözlerinin üzerinde yaklaşık 1 m uzunluğunda 2 adet boynuzu; kafasının arkasında da görece kısa ve kemikli bir yakası vardır. Yakalı dinozorların çoğunun yakasında boşluklar olmasına rağmen ''Triceratops''’unki dolu ve sağlamdır.
''Triceratops'' sağlam yapılıdır ve yine kuvvetli, beş parmaklı ön, dört parmaklı arka ayaklara sahiptir. Kesinlikle dört ayaklı olmasına rağmen, duruş şekli bazı tartışmalar doğurmuştur. Başlangıçta ön ayaklarının, başının ağırlığını taşıyabilmek için yanlara doğru açılı durduğuna inanılırdı. Bu duruş Charles Knight ve Rudolph Zallinger’in çizimlerinde görülebilir. Bununla birlikte boynuzlu dinozorlardan kalan ayakizlerinin incelenmesi ve iskeletlerin son yeniden inşaları gösteriyor ki, ''Triceratops'' ’un, tam olarak dikilmek ile yayılmak arasında dik bir duruşu vardı(gergedanlar gibi). Bu sonuç, besleme için yayılan bir yürüyüşü engellemez.
''Triceratops'' sağlam yapılıdır ve yine güçlü, beş parmaklı ön ve dört parmaklı arka ayaklara sahiptir. Kesinlikle quadrupedal olmasına rağmen, duruş şekli bazı tartışmalar doğurmuştur. Başlangıçta ön ayaklarının, başının ağırlığını taşıyabilmek için yanlara doğru açılı durduğuna inanılırdı. Bu duruş Charles Knight ve Rudolph Zallinger’in çizimlerinde görülebilir. Bununla birlikte boynuzlu dinozorlardan kalan ayakizlerinin incelenmesi ve iskeletlerin son yeniden inşaları gösteriyor ki, ''Triceratops''{{'}}un, tam olarak dikilmek ile yayılmak arasında dik bir duruşu vardı (gergedanlar gibi). Bu sonuç, besleme için yayılan bir yürüyüşü engellemez.


== Sınıflandırma ==
== Sınıflandırma ==
⚫
''Triceratops'', geniş bir Kuzey Amerika boynuzlu dinozorlar ailesi olan ‘Ceratopsidae’ nin en bilinen üyesidir. Bu aile içindeki yeri yıllarıdır tartışılagelmiştir. Karışıklık, çoğunlukla kısa, katı yakanın birleşmesi (Centrosaurinae gibi) ve uzun boynuzların (Chasmosaurinae olarak da bilinen Ceratopsinae gibi) üzerinde oldu. R. S. Lull, boynuzlu dinozorların ilk incelemesinde, biri ''Triceratops''{{'}}a öncülük eden ''[[Monoclonius]]'' ve ''[[Centrosaurus]]'', diğeri ''[[Ceratops]]'' ve ''[[Torosaurus]]'' ile birlikte olmak üzere, onu bugün anlaşıldığı gibi bir centrosaurinae yapan iki nesil varsaydı. Bu görüşe dayanan son revizyonlar, biçimsel olarak birinci, kısa yakalı grubu Centrosaurinae (''Triceratops''{{'}}u da kapsayan) ve ikinci uzun yakalı grubu Chasmosaurinae şeklinde tanımlar.
⚫
[[Dosya:Triceratops BW.jpg|sol|upright=1.14|küçükresim|Yaşam restorasyonu, [[Nobu Tamura]]]]


Aşağıdaki kladogram Longrich (2014) tarafından hazırlanmış olup tüm chasmosaurin cinslerini içerir.<ref name="tr">{{web kaynağı |soyadı1=Longrich |ad1=Nicholas R. |başlık=The horned dinosaurs Pentaceratops and Kosmoceratops from the upper Campanian of Alberta and implications for dinosaur biogeography |url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0195667114001293?via%3Dihub |website =www.sciencedirect.com/ |yayıncı=Cretaceous Research |erişimtarihi=12 Kasım 2023 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20231111220917/https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0195667114001293?via%3Dihub |arşivtarihi=11 Kasım 2023 |ölüurl=hayır }}</ref>
⚫
''Triceratops'', geniş bir Kuzey Amerika boynuzlu dinozorlar ailesi olan ‘Ceratopsidae’ nin en bilinen üyesidir. Bu aile içindeki yeri yıllarıdır tartışılagelmiştir. Karışıklık, çoğunlukla kısa, katı yakanın birleşmesi (Centrosaurinae gibi) ve uzun boynuzların (Chasmosaurinae olarak da bilinen Ceratopsinae gibi) üzerinde oldu. R. S. Lull, boynuzlu dinozorların ilk incelemesinde, biri Triceratops’a öncülük eden ''[[Monoclonius]]'' ve ''[[Centrosaurus]]'', diğeri ''[[Ceratops]]'' ve ''[[Torosaurus]]'' ile birlikte olmak üzere, onu bugün anlaşıldığı gibi bir centrosaurinae yapan iki nesil varsaydı. Bu görüşe dayanan son revizyonlar, biçimsel olarak birinci, kısa yakalı grubu Centrosaurinae (Triceratops’u da kapsayan) ve ikinci uzun yakalı grubu Chasmosaurinae şeklinde tanımlar.
{{klad| style=font-size:85%;line-height:85%
|label1=[[Chasmosaurinae]]
|1={{klad
|1=''[[Mercuriceratops]]''
|2={{klad
|1=''[[Judiceratops]]''
|2={{klad
|1={{klad
|1=''[[Chasmosaurus]]''
|2=''[[Mojoceratops]]'' }}
|2={{klad
|1=''[[Agujaceratops]]''
|2={{klad
|1={{klad
|1=''[[Pentaceratops aquilonius]]''
|2=Williams Fork chasmosaur
|3={{klad
|1=''[[Pentaceratops sternbergii]]''
|2=''[[Utahceratops]]'' }} }}
|2={{klad
|1=''[[Kosmoceratops]]''
|2={{klad
|1={{klad
|1=''[[Anchiceratops]]''
|2=Almond Formation chasmosaur }}
|2={{klad
|1={{klad
|1=''[[Bravoceratops]]''
|2=''[[Coahuilaceratops]]'' }}
|2={{klad
|1=''[[Arrhinoceratops]]''
|label2=[[Triceratopsini]]
|2={{klad
|1=''[[Titanoceratops]]''
|2={{klad
|1=''[[Torosaurus]]''
|2='''''Triceratops'''''}} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }}
⚫
1949'da C. M. Sternberg, kafa ve boynuz yapısına bakarak ''Triceratops''{{'}}un ''[[Arrhinoceratops]]'' ve ''[[Chasmosaurus]]''’a yakın olduğu ve onu ceratopsine (kendi kullanımına göre chasmosaurine) yapan soruyu ortaya attı. Yine de ''Triceratops''{{'}}u Centrosaurinae içinde sınıflandıran John Ostrom ve sonrasında David Norman tarafından büyük ölçüde görmezden gelindi.


⚫
Sonraki keşifler ve analizler, Lehman’ın 1990 yılında her iki alt türü de tanımlaması ve birkaç morfolojik özelliğin esasında ''Triceratops''{{'}}u ceratopsinae (kendi kullanımına göre chasmosaurine) olarak göstermesi ile birlikte, Sternberg’in ''Triceratops''{{'}}un konumu konusundaki görüşünü destekledi. Aslında, kısa yakası dışında,''ceratopsine'' ile uyum gösterir.
⚫
[[Dosya:Triceratops BW.jpg|sol|250x250px|küçükresim|Yaşam restorasyonu, [[Nobu Tamura]]]]


⚫
Peter Dodson’ın, 1990’daki bir klasdistik analiz ve 1993’teki RFTRA (resistant-fit theta-rho analysis) isimli, sistematik olarak kafatası şeklinde ölçü benzerliklerini ölçen morfometrik tekniğe dayalı bir çalışmayı içeren daha ileri bir araştırması, ''Triceratops''{{'}}un ceratopsine içindeki konumunu güçlendirmiştir.
⚫
1949'da C. M. Sternberg, kafa ve boynuz yapısına bakarak ''Triceratops''’un [[Arrhinoceratops]] ve [[Chasmosaurus]]’a yakın olduğu ve onu ceratopsine (kendi kullanımına göre chasmosaurine) yapan soruyu ortaya attı. Yine de Triceratops’u Centrosaurinae içinde sınıflandıran John Ostrom ve sonrasında David Norman tarafından büyük ölçüde görmezden gelindi.

⚫
Sonraki keşifler ve analizler, Lehman’ın 1990 yılında her iki alt türü de tanımlaması ve birkaç morfolojik özelliğin esasında ''Triceratops'' ’u ceratopsinae (kendi kullanımına göre chasmosaurine) olarak göstermesi ile birlikte, Sternberg’in Triceratops’un konumu konusundaki görüşünü destekledi. Aslında, kısa yakası dışında ,''ceratopsine'' ile uyum gösterir.

⚫
Peter Dodson’ın, 1990’daki bir klasdistik analiz ve 1993’teki RFTRA (resistant-fit theta-rho analysis) isimli, sistematik olarak kafatası şeklinde ölçü benzerliklerini ölçen morfometrik tekniğe dayalı bir çalışmayı içeren daha ileri bir araştırması, Triceratops’un ceratopsine içindeki konumunu güçlendirmiştir.


== Keşifler ve örnekler ==
== Keşifler ve örnekler ==
⚫
Adlandırılan ilk örnek, 1887 baharında Denver, Colorado yakınlarında bulunan boynuzlardı. Bu örnek, ona, [[Pliyosen]] devrinde yaşamış olağandışı bir [[bizon]] olduğuna inanarak, ''Bison alticornis'' adını veren, [[Othniel Charles Marsh]]’a gönderildi. Gelecek yıla kadar parça parça kalıntılardan Ceratops türünün ilanını gördüğünde, boynuzlu dinozorların olduğunu anladı; ama hala ''Bison alticornis''’in bir Pliyosen memelisi olduğunu düşünüyordu. Fikrini değiştirmesi, üçüncü ve çok daha tam bir kafatasının bulunması ile gerçekleşti. Örnek, 1888’de John Bell Hatcher tarafından Wyoming’in Geç Kretase kayalıklarında toplandı ve başlangıçta başka bir Ceratopsid türü olarak tanımlandı. Marsh, iyi düşündükten sonra, Bison alticornis’in başka bir Ceratops örneği olduğunu kabul ederek fikrini değiştirdi ve ona ''Triceratops'' ismini verdi. ''Triceratops'' kalıntıları, sonradan, [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]]’de ([[Montana]] ve [[Güney Dakota]]) ve [[Kanada]]’da ([[Saskatchewan]] ve [[Alberta]]) bulundu.


⚫
[[Dosya:Triceratops Skeleton Senckenberg 2.jpg|küçükresim|upright=0.91|sağ|''Triceratops'' iskeleti, [[Senckenberg Müzesi]]]]
⚫
İsimlendirilen ilk örnek, 1887 baharında Denver, Colorado yakınlarında bulunan boynuzlardı. Bu örnek, ona, [[Pliyosen]] devrinde yaşamış olağandışı bir [[bizon]] olduğuna inanarak, ''Bison alticornis'' adını veren, Othniel Charles Marsh’a gönderildi. Gelecek yıla kadar parça parça kalıntılardan Ceratops türünün ilanını gördüğünde, boynuzlu dinozorların olduğunu anladı; ama hala Bison alticornis’in bir Pliyosen memelisi olduğunu düşünüyordu. Fikrini değiştirmesi, üçüncü ve çok daha tam bir kafatasının bulunması ile gerçekleşti. Örnek, 1888’de John Bell Hatcher tarafından Wyoming’in Geç Kretase kayalıklarında toplandı ve başlangıçta başka bir Certops türü olarak tanımlandı. Marsh, iyi düşündükten sonra, Bison alticornis’in başka bir Ceratops örneği olduğunu kabul ederek fikrini değiştirdi ve ona ''Triceratops'' ismini verdi. ''Triceratops'' kalıntıları, sonradan, [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]]’de ([[Montana]] ve [[Güney Dakota]]) ve [[Kanada]]’da da ([[Saskatchewan]] ve [[Alberta]]) bulundu.
⚫
[[Dosya:Triceratops Science Museum MN.JPG|küçükresim|upright=0.91|sağ|''Triceratops prorsus'', [[Minnesota Bilim Müzesi]]]]

[[Dosya:Triceratops Skeleton Senckenberg 2.jpg|küçükresim|200x200px|sağ|''Triceratops'' iskeleti, [[Senckenberg Müzesi]]]]
[[Dosya:Triceratops AMNH 01.jpg|küçükresim|upright=0.91|sağ|''Triceratops horridus'', [[Amerikan Doğa Tarihi Müzesi]]]]
⚫
[[Dosya:Triceratops Science Museum MN.JPG|küçükresim|200px|sağ|''Triceratops prorsus'', [[Minnesota Bilim Müzesi]]]]
⚫
[[Dosya:Triceratops AMNH 01.jpg|küçükresim|200px|sağ|''Triceratops horridus'', [[Amerikan Doğa Tarihi Müzesi]]]]


=== Geçerli örnekler ===
=== Geçerli örnekler ===
62. satır: 92. satır:
=== Kuşkulu örnekler ===
=== Kuşkulu örnekler ===


Bu örnekler, nomina dudia (kuşkulu isimler) sayılırlar ve çok eksik, tamamlanmamış, diğer Triceratops örneklerinden ayırt edilemeyen fosillere dayanırlar.
Bu örnekler, nomina dudia (kuşkulu isimler) sayılırlar ve çok eksik, tamamlanmamış, diğer Triceratops örneklerinden ayırt edilemeyen fosillere dayanırlar.


*''T. albertensis'' (C.M. Sternberg, 1949)
*''T. albertensis'' (C.M. Sternberg, 1949)
74. satır: 104. satır:
=== Sinonimler ===
=== Sinonimler ===


*T. brevicornus (Hatcher, 1905) (=T. prorsus)
*''T. brevicornus'' (Hatcher, 1905) (=T. prorsus)
*T. calicornus (Marsh, 1898) (=T. horridus)
*''T. calicornus'' (Marsh, 1898) (=T. horridus)
*T. elatus (Marsh, 1891) (=T. horridus)
*''T. elatus'' (Marsh, 1891) (=T. horridus)
*T. flabellatus (Marsh, 1889) (=T. horridus)
*''T. flabellatus'' (Marsh, 1889) (=T. horridus)
*T. hatcheri (Lull, 1907) (=Diceratus hatcheri)
*''T. hatcheri'' (Lull, 1907) (=Diceratus hatcheri)
*T. mortuarius (Cope, 1874) (nomen dubium; başlangıçta Polyonax; = ''Polyonax mortuarius'')
*''T. mortuarius'' (Cope, 1874) (nomen dubium; başlangıçta Polyonax; = ''Polyonax mortuarius'')
*T. obtusus (Marsh, 1898) (=T. horridus)
*''T. obtusus'' (Marsh, 1898) (=T. horridus)
*T. serratus (Marsh, 1890) (=T. horridus)
*''T. serratus'' (Marsh, 1890) (=T. horridus)
*T. sylvestris (Cope, 1872) (nomen dubium; başlangıçta ''Agathaumas sylvestris'')
*''T. sylvestris'' (Cope, 1872) (nomen dubium; başlangıçta ''Agathaumas sylvestris'')


== Paleobiyoloji ==
== Paleobiyoloji ==


Triceratopslar, genellikle sürüler halinde yaşayan hayvanlar olarak resmedilseler de, bu konuda henüz yeterli kanıtlar yoktur. Boynuzlu dinozorların birkaç diğer cinsi, fosil yataklarında korunmuş, ikiden yüzlere hatta binlere kadar bireyden bilinirkenbilinirken, şimdiye kadar sadece bir adet Triceratops kalıntılarının ağırlıklı olduğu fosil yatağı bulunmuştur: Güneydoğu Montana’da, üç genç örneğin kalıntılarının olduğu bir site. Sadece genç örneklerin bulunması açısından önemli olabilir.
''Triceratops'', genellikle sürüler halinde yaşayan bir canlı olarak betimlense de, bu konuda henüz yeterli kanıtlar yoktur. Boynuzlu dinozorların birkaç diğer cinsi yüzlerce bireyi barındıran fosil yataklarından bilinirken, şimdiye kadar Triceratops kalıntılarının ağırlıklı olduğu sadece bir adet fosil yatağı bulunmuştur: Güneydoğu Montana’da, üç genç örneğin kalıntılarının olduğu bir site. Sadece genç örneklerin bulunması açısından önemli olabilir.


Triceratops, yıllardır, yalnız bireylerin fosillerinden bilinir. Bununla birlikte, bu kalıntılar çok yaygındır. Örneğin Minnesota Bilim Müzesi’nin paleontologlarından Bruce Erickson, Montana’da 200 adet Triceratops prorsus fosili gördüğünü kaydetmiştir. Benzer şekilde, Barnum Brown, alanda 500 adet kafatası bulduğunu söylemiştir. Çünkü Triceratops dişleri, boynuz, yaka ve kafa parçaları, Geç Kretase dönemi Kuzey Amerika’sında çok bol bulunan fosillerdir. Bu onu devrinin en baskın otobur türlerinden biri yapar. Robert Bakker’in 1986’daki hesabına göre, Kretase dönemi sonunda, büyük dinozorlar aleminin 5/6’sını Triceratopslar oluşturmuştur. Diğer hayvanların aksine, kafatası fosilleri, iskeletin diğer bölümlerine göre daha fazla bulunmaktadır. Bunun nedeni kafatasının sıradışı yüksek korunma potansiyelidir.
''Triceratops'', yıllardır, yalnız bireylerin fosillerinden bilinir. Bununla birlikte, bu kalıntılar çok yaygındır. Örneğin Minnesota Bilim Müzesi’nin paleontologlarından Bruce Erickson, Montana’da 200 adet ''Triceratops prorsus'' fosili gördüğünü kaydetmiştir. Benzer şekilde, Barnum Brown, alanda 500 adet kafatası bulduğunu söylemiştir. Çünkü ''Triceratops'' dişleri, boynuz, yaka ve kafa parçaları, Geç Kretase dönemi Kuzey Amerika’sında çok bol bulunan fosillerdir. Bu onu devrinin en baskın otobur türlerinden biri yapar. Robert Bakker’in 1986’daki hesabına göre, Kretase dönemi sonunda, büyük dinozorlar aleminin 5/6’sını ''Triceratops'' oluşturmuştur. Diğer hayvanların aksine, kafatası fosilleri, iskeletin diğer bölümlerine göre daha fazla bulunmaktadır. Bunun nedeni kafatasının sıra dışı yüksek korunma potansiyelidir.


Kretase döneminin sonunda pek çok canlının yokolduğu büyük felakete kadar yaşamış son boynuzlu dinozor türlerindendir. Benzerleri ''[[Diceratus]]'' ile ''[[Torosaurus]]'' ve daha uzak akrabası ''[[Leptoceratops]]'' ta o devirlerde hala yaşıyorlardı; ama kaıntılarına nadiren rastlanır.
Kretase döneminin sonunda pek çok canlının yokolduğu büyük yok oluşa kadar yaşamış son boynuzlu dinozor türlerindendir. Benzerleri ''[[Diceratus]]'' ile ''[[Torosaurus]]'' ve daha uzak akrabası ''[[Leptoceratops]]'' ta o devirlerde hala yaşıyorlardı; ama kaıntılarına nadiren rastlanır.


=== Diş yapısı ve beslenmesi ===
=== Diş yapısı ve beslenmesi ===
[[Dosya:Triceratops skull frills.jpg|küçükresim|200px|sağ|''Triceratops'' kafatası]]
[[Dosya:Triceratops skull frills.jpg|küçükresim|upright=0.91|sağ|''Triceratops'' kafatası]]
Triceratops, yere yakın duran başı yüzünden büyük olasılıkla kısa otlar ile beslenirdi. Boynuzları, gagaları ve iri gövdeleriyle yüksek bitkileri de devirebildikleri sanılıyor.
''Triceratops'', yere yakın duran başı yüzünden büyük olasılıkla kısa otlar ile beslenirdi. Boynuzları, gagaları ve iri gövdeleriyle yüksek bitkileri de devirebildikleri sanılıyor.


Çeneler, beslenmek, koparmak ve ısırmak için daha iyi olduğuna inanılan, derin ve dar bir gagayla son bulur.
Çeneler, beslenmek, koparmak ve ısırmak için daha iyi olduğuna inanılan, derin ve dar bir gagayla son bulur.


Dişleri, pil adı verilen 36-40 diş sütunundan oluşan gruplarda düzenlenmiştir. Çenenin her iki tarafında da, hayvanın boyuna bağlı olarak, 3-5 dişten oluşan kolonlar vardı. Bu, değişik zamanlarda sadece bir bölümü kullanılabilen, 432-800 arası diş demektir. Diş değiştirme, hayvanın yaşamı boyunca sürerdi. Dişler, dikeyden az dikey yöne doğru kırkarak iş gördü. Triceratopsların iri bedenleri ve fazlaca olan dişleri, onların bol miktarlarda lifli bitkilerle beslendiklerini gösterir.
Dişleri, pil adı verilen 36-40 diş sütunundan oluşan gruplarda düzenlenmiştir. Çenenin her iki tarafında da, hayvanın boyuna bağlı olarak, 3-5 dişten oluşan kolonlar vardı. Bu, değişik zamanlarda sadece bir bölümü kullanılabilen, 432-800 arası diş demektir. Diş değiştirme, hayvanın yaşamı boyunca sürerdi. Dişler, dikeyden az dikey yöne doğru kırkarak iş gördü. ''Triceratops''{{'}}un iri bedeni ve fazlaca olan dişleri, onların bol miktarlarda lifli bitkilerle beslendiklerini gösterir.


=== Yakası ve boynuzlarının fonksiyonu ===
=== Yakası ve boynuzlarının fonksiyonu ===


''Triceratops''{{'}}un yakası ve boynuzları ile ilgili çok fazla kuram vardır. Üç teori, bunların tür içi eşleşme kavgasında, yırtıcılara karşı savunmada<ref name="tr2">{{web kaynağı |soyadı1=Strickland |ad1=Ashley |başlık=‘Dueling dinosaurs’ fossils show Triceratops, T. rex, may have died after a battle |url=https://edition.cnn.com/2020/11/17/world/dueling-dinosaurs-triceratops-t-rex-scn-trnd/index.html |website =edition.cnn.com/ |yayıncı=CNN |erişimtarihi=18 Kasım 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20201117235647/https://edition.cnn.com/2020/11/17/world/dueling-dinosaurs-triceratops-t-rex-scn-trnd/index.html |arşivtarihi=17 Kasım 2020 |ölüurl=hayır }}</ref> ve kur yapmada kullanıldıkları yönündedir.
Triceratops’un yakası ve boynuzları ile ilgili çok fazla kuram vardır. İki ana teori, bunların kavgada ya da kur yapmada kullanıldıkları üzerindedir.


== Kaynakça ==
== Kaynakça ==
{{Kaynakça|30em}}
{{kaynakça}}


== Dış bağlantılar ==
== Dış bağlantılar ==
118. satır: 148. satır:
{{Otorite kontrolü}}
{{Otorite kontrolü}}
{{Taksonçubuğu|from=Q14384|from2= Q3998678|from3= Q3998680}}
{{Taksonçubuğu|from=Q14384|from2= Q3998678|from3= Q3998680}}

[[Kategori:Chasmosaurinae]]
[[Kategori:Chasmosaurinae]]
[[Kategori:Kretase devri dinozorları]]
[[Kategori:Kretase devri dinozorları]]
130. satır: 161. satır:
[[Kategori:Güney Dakota'nın sembolleri]]
[[Kategori:Güney Dakota'nın sembolleri]]
[[Kategori:Othniel Charles Marsh tarafından adlandırılmış taksonlar]]
[[Kategori:Othniel Charles Marsh tarafından adlandırılmış taksonlar]]
[[Kategori:1889'da tanımlanan fosil taksonları]]

18.55, 1 Mayıs 2024 itibarı ile sayfanın şu anki hâli.

Triceratops
Yaşadığı dönem aralığı: 68-66 myö
Maastrihtiyen-Senozoyik 
T. prorsus'un restore edilmiş iskeleti, Los Angeles Doğal Tarih Müzesi
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem: Animalia
Şube: Chordata
Klad: Dinosauria
Takım: †Ornithischia
Familya: †Ceratopsidae
Alt familya: †Chasmosaurinae
Oymak: †Triceratopsini
Cins: †Triceratops
Marsh, 1889
Türler
Metne bakınız.

Triceratops (anlamı: üç boynuzlu yüz), 68-66 milyon yıl önce (Geç Kretase dönemi) Kuzey Amerika'da yaşamış otobur bir kuş kalçalı dinozor cinsi.[1] Kretase döneminin sonunda pek çok canlının yokolduğu büyük felakete kadar yaşamış son dinozorlardandır. Triceratops, iri, dört ayaklı bedeni; büyük, kemikli bir yaka ve üç boynuz taşıyan başı; günümüz gergedanlarına olan benzerlikleri ile en kolay tanımlanabilen dinozor türlerinden biridir. Ayrıca, bilinen en büyük etobur dinozorlardan olan Tyrannosaurus ile aynı alanı paylaşmıştır ve muhtemelen onunla savaşan hayvanlardandır.

Tanımlandığı 1887 yılından bu yana, henüz tam bir fosili bulunmuş olmasa da, toplanan pek çok kısmi kalıntıdan hareketle iyi tanınan bir dinozordur. Kafalarındaki yakanın ve boynuzlarının fonsiyonu, uzun süre tartışmalara konu olmuştur. Çoğunlukla avcılara karşı savunma silahları olarak görülürler. Ayrıca yeni teorilere göre; bunlar, tıpkı günümüz hayvanları gibi, tür içinde kur yapmak ve üstünlük göstermek amacıyla kullanılmış olabilirler.

Triceratops'un, paleontologlar tarafından grubu içinde tam olarak nasıl yerleştirileceği konusu tartışılsa da, seratopsid dinozorlar arasında en iyi bilinenidir. Triceratops horridus ve Triceratops prorsus ismi verilen iki türü geçerli sayılır. Bununla beraber başka pek çok isimlendirilmiş sinonim tür de vardır.

Kökenbilim

[değiştir | kaynağı değiştir]

Triceratops cins ismi Antik Yunanca tri (üç), keras (boynuz) ve ops (yüz) kelimelerinin birleştirilmesiyle oluşturulmuş ve Latinceye aktarılmıştır.[2]

Tanımlama

[değiştir | kaynağı değiştir]
Triceratops horridus'un Afrika fili ile boyut karşılaştırması

Yetişkin bir Triceratops, 7–9 m uzunluğa, 2,9–3 m yüksekliğe, 8-10[3] ton ağırlığa erişebilir. Onu diğerlerinden ayıran en belirgin özelliği bir kara hayvanı için çok büyük olan kafatasıdır. Kafatası 2 m ve hatta boyunun üçte biri kadar uzunlukta olabilir. Burnunun üzerinde bir ve gözlerinin üzerinde yaklaşık 1 m uzunluğunda 2 adet boynuzu; kafasının arkasında da görece kısa ve kemikli bir yakası vardır. Yakalı dinozorların çoğunun yakasında boşluklar olmasına rağmen Triceratops’unki dolu ve sağlamdır.

Triceratops sağlam yapılıdır ve yine güçlü, beş parmaklı ön ve dört parmaklı arka ayaklara sahiptir. Kesinlikle quadrupedal olmasına rağmen, duruş şekli bazı tartışmalar doğurmuştur. Başlangıçta ön ayaklarının, başının ağırlığını taşıyabilmek için yanlara doğru açılı durduğuna inanılırdı. Bu duruş Charles Knight ve Rudolph Zallinger’in çizimlerinde görülebilir. Bununla birlikte boynuzlu dinozorlardan kalan ayakizlerinin incelenmesi ve iskeletlerin son yeniden inşaları gösteriyor ki, Triceratops'un, tam olarak dikilmek ile yayılmak arasında dik bir duruşu vardı (gergedanlar gibi). Bu sonuç, besleme için yayılan bir yürüyüşü engellemez.

Sınıflandırma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Triceratops, geniş bir Kuzey Amerika boynuzlu dinozorlar ailesi olan ‘Ceratopsidae’ nin en bilinen üyesidir. Bu aile içindeki yeri yıllarıdır tartışılagelmiştir. Karışıklık, çoğunlukla kısa, katı yakanın birleşmesi (Centrosaurinae gibi) ve uzun boynuzların (Chasmosaurinae olarak da bilinen Ceratopsinae gibi) üzerinde oldu. R. S. Lull, boynuzlu dinozorların ilk incelemesinde, biri Triceratops'a öncülük eden Monoclonius ve Centrosaurus, diğeri Ceratops ve Torosaurus ile birlikte olmak üzere, onu bugün anlaşıldığı gibi bir centrosaurinae yapan iki nesil varsaydı. Bu görüşe dayanan son revizyonlar, biçimsel olarak birinci, kısa yakalı grubu Centrosaurinae (Triceratops'u da kapsayan) ve ikinci uzun yakalı grubu Chasmosaurinae şeklinde tanımlar.

Yaşam restorasyonu, Nobu Tamura

Aşağıdaki kladogram Longrich (2014) tarafından hazırlanmış olup tüm chasmosaurin cinslerini içerir.[4]

Chasmosaurinae
 

Mercuriceratops

 
 
 

Judiceratops

 
 
 
 

Chasmosaurus

 
 

Mojoceratops

 
 
 
 

Agujaceratops

 
 
 
 

Pentaceratops aquilonius

 
 

Williams Fork chasmosaur

 
 
 

Pentaceratops sternbergii

 
 

Utahceratops

 
 
 
 
 

Kosmoceratops

 
 
 
 

Anchiceratops

 
 

Almond Formation chasmosaur

 
 
 
 
 

Bravoceratops

 
 

Coahuilaceratops

 
 
 
 

Arrhinoceratops

 
Triceratopsini
 

Titanoceratops

 
 
 

Torosaurus

 
 

Triceratops

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1949'da C. M. Sternberg, kafa ve boynuz yapısına bakarak Triceratops'un Arrhinoceratops ve Chasmosaurus’a yakın olduğu ve onu ceratopsine (kendi kullanımına göre chasmosaurine) yapan soruyu ortaya attı. Yine de Triceratops'u Centrosaurinae içinde sınıflandıran John Ostrom ve sonrasında David Norman tarafından büyük ölçüde görmezden gelindi.

Sonraki keşifler ve analizler, Lehman’ın 1990 yılında her iki alt türü de tanımlaması ve birkaç morfolojik özelliğin esasında Triceratops'u ceratopsinae (kendi kullanımına göre chasmosaurine) olarak göstermesi ile birlikte, Sternberg’in Triceratops'un konumu konusundaki görüşünü destekledi. Aslında, kısa yakası dışında,ceratopsine ile uyum gösterir.

Peter Dodson’ın, 1990’daki bir klasdistik analiz ve 1993’teki RFTRA (resistant-fit theta-rho analysis) isimli, sistematik olarak kafatası şeklinde ölçü benzerliklerini ölçen morfometrik tekniğe dayalı bir çalışmayı içeren daha ileri bir araştırması, Triceratops'un ceratopsine içindeki konumunu güçlendirmiştir.

Keşifler ve örnekler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Adlandırılan ilk örnek, 1887 baharında Denver, Colorado yakınlarında bulunan boynuzlardı. Bu örnek, ona, Pliyosen devrinde yaşamış olağandışı bir bizon olduğuna inanarak, Bison alticornis adını veren, Othniel Charles Marsh’a gönderildi. Gelecek yıla kadar parça parça kalıntılardan Ceratops türünün ilanını gördüğünde, boynuzlu dinozorların olduğunu anladı; ama hala Bison alticornis’in bir Pliyosen memelisi olduğunu düşünüyordu. Fikrini değiştirmesi, üçüncü ve çok daha tam bir kafatasının bulunması ile gerçekleşti. Örnek, 1888’de John Bell Hatcher tarafından Wyoming’in Geç Kretase kayalıklarında toplandı ve başlangıçta başka bir Ceratopsid türü olarak tanımlandı. Marsh, iyi düşündükten sonra, Bison alticornis’in başka bir Ceratops örneği olduğunu kabul ederek fikrini değiştirdi ve ona Triceratops ismini verdi. Triceratops kalıntıları, sonradan, ABD’de (Montana ve Güney Dakota) ve Kanada’da (Saskatchewan ve Alberta) bulundu.

Triceratops iskeleti, Senckenberg Müzesi
Triceratops prorsus, Minnesota Bilim Müzesi
Triceratops horridus, Amerikan Doğa Tarihi Müzesi

Geçerli örnekler

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • T. horridus (Marsh, 1889) (başlangıçta Ceratops) (tür örneği)
  • T. prorsus (Marsh, 1890)

Kuşkulu örnekler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu örnekler, nomina dudia (kuşkulu isimler) sayılırlar ve çok eksik, tamamlanmamış, diğer Triceratops örneklerinden ayırt edilemeyen fosillere dayanırlar.

  • T. albertensis (C.M. Sternberg, 1949)
  • T. alticornis (Marsh, 1887 (başlangıçta Bizon))
  • T. eurycephalus (Schlaikjer, 1935)
  • T. galeus (Marsh, 1889)
  • T. ingens (Lull, 1915)
  • T. maximus (Brown, 1933)
  • T. sulcatus (Marsh, 1890)

Sinonimler

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • T. brevicornus (Hatcher, 1905) (=T. prorsus)
  • T. calicornus (Marsh, 1898) (=T. horridus)
  • T. elatus (Marsh, 1891) (=T. horridus)
  • T. flabellatus (Marsh, 1889) (=T. horridus)
  • T. hatcheri (Lull, 1907) (=Diceratus hatcheri)
  • T. mortuarius (Cope, 1874) (nomen dubium; başlangıçta Polyonax; = Polyonax mortuarius)
  • T. obtusus (Marsh, 1898) (=T. horridus)
  • T. serratus (Marsh, 1890) (=T. horridus)
  • T. sylvestris (Cope, 1872) (nomen dubium; başlangıçta Agathaumas sylvestris)

Paleobiyoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Triceratops, genellikle sürüler halinde yaşayan bir canlı olarak betimlense de, bu konuda henüz yeterli kanıtlar yoktur. Boynuzlu dinozorların birkaç diğer cinsi yüzlerce bireyi barındıran fosil yataklarından bilinirken, şimdiye kadar Triceratops kalıntılarının ağırlıklı olduğu sadece bir adet fosil yatağı bulunmuştur: Güneydoğu Montana’da, üç genç örneğin kalıntılarının olduğu bir site. Sadece genç örneklerin bulunması açısından önemli olabilir.

Triceratops, yıllardır, yalnız bireylerin fosillerinden bilinir. Bununla birlikte, bu kalıntılar çok yaygındır. Örneğin Minnesota Bilim Müzesi’nin paleontologlarından Bruce Erickson, Montana’da 200 adet Triceratops prorsus fosili gördüğünü kaydetmiştir. Benzer şekilde, Barnum Brown, alanda 500 adet kafatası bulduğunu söylemiştir. Çünkü Triceratops dişleri, boynuz, yaka ve kafa parçaları, Geç Kretase dönemi Kuzey Amerika’sında çok bol bulunan fosillerdir. Bu onu devrinin en baskın otobur türlerinden biri yapar. Robert Bakker’in 1986’daki hesabına göre, Kretase dönemi sonunda, büyük dinozorlar aleminin 5/6’sını Triceratops oluşturmuştur. Diğer hayvanların aksine, kafatası fosilleri, iskeletin diğer bölümlerine göre daha fazla bulunmaktadır. Bunun nedeni kafatasının sıra dışı yüksek korunma potansiyelidir.

Kretase döneminin sonunda pek çok canlının yokolduğu büyük yok oluşa kadar yaşamış son boynuzlu dinozor türlerindendir. Benzerleri Diceratus ile Torosaurus ve daha uzak akrabası Leptoceratops ta o devirlerde hala yaşıyorlardı; ama kaıntılarına nadiren rastlanır.

Diş yapısı ve beslenmesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Triceratops kafatası

Triceratops, yere yakın duran başı yüzünden büyük olasılıkla kısa otlar ile beslenirdi. Boynuzları, gagaları ve iri gövdeleriyle yüksek bitkileri de devirebildikleri sanılıyor.

Çeneler, beslenmek, koparmak ve ısırmak için daha iyi olduğuna inanılan, derin ve dar bir gagayla son bulur.

Dişleri, pil adı verilen 36-40 diş sütunundan oluşan gruplarda düzenlenmiştir. Çenenin her iki tarafında da, hayvanın boyuna bağlı olarak, 3-5 dişten oluşan kolonlar vardı. Bu, değişik zamanlarda sadece bir bölümü kullanılabilen, 432-800 arası diş demektir. Diş değiştirme, hayvanın yaşamı boyunca sürerdi. Dişler, dikeyden az dikey yöne doğru kırkarak iş gördü. Triceratops'un iri bedeni ve fazlaca olan dişleri, onların bol miktarlarda lifli bitkilerle beslendiklerini gösterir.

Yakası ve boynuzlarının fonksiyonu

[değiştir | kaynağı değiştir]

Triceratops'un yakası ve boynuzları ile ilgili çok fazla kuram vardır. Üç teori, bunların tür içi eşleşme kavgasında, yırtıcılara karşı savunmada[5] ve kur yapmada kullanıldıkları yönündedir.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Triceratops". Museums Victoria (İngilizce). 1 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  2. ^ Oxford Learners Dictionaries, Oxford Learners Dictionaries. "Triceratops". www.oxfordlearnersdictionaries.com. www.oxfordlearnersdictionaries.com. 10 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  3. ^ Paul, Gregory S. (2016). The Princeton Field Guide to DINOSAURS. New Jersey: Princeton University Press. ss. 301. ISBN 978-0-691-16766-4. 
  4. ^ Longrich, Nicholas R. "The horned dinosaurs Pentaceratops and Kosmoceratops from the upper Campanian of Alberta and implications for dinosaur biogeography". www.sciencedirect.com/. Cretaceous Research. 11 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2023. 
  5. ^ Strickland, Ashley. "'Dueling dinosaurs' fossils show Triceratops, T. rex, may have died after a battle". edition.cnn.com/. CNN. 17 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2020. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Triceratops ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Triceratops&oldid=32659766" sayfasından alınmıştır