Birleşen Milletler Guramasy
Birleşen Milletler Guramasy (iňlisçe – United Nations, rusça – Организация Объединенных Наций, Türkçe: Birleşmiş Milletler ) Parahatçylygy goldamak hem-de ýurtlar arasynda parahatçylykly hyzmatdaşlygy ösdürmek üçin, özygtyýarly döwletleriň meýletin birleşmegi esasynda döredilen halkara gurama. Ilkinji gezek şeýle guramany döretmek meselesi 1943-nji ýylyň oktýabrynda Moskwada, soň 1944-nji ýylda Dumwarton-Oksda (ABŞ-da) SSSR-iň, ABŞ-nyň we Beýik Britaniýanyň wekilleriniň maslahatynda çözüldi. 1945-nji ýylyň fewralynda üç beýik döwletiň Ýalta (Krym) konferensiýasynda şeýle halkara guramany döretmek meselesi gütarnykly çözüldi. Bu gurama 1945 ýylyň 25-nji aprelda San-Fransiskoda (ABŞ-da) geçirilen konferensiýada döredildi. 26-njy iýunda 50 ýurduň wekilleri biragyzdan BMG-niň Düzgünnamasyny kabul etdiler. Düzgünnama 24-nji oktýabrda güýje girdi. Şondan bäri 24-nji oktýabr BMG-niň Güni hökmünde bellenip geçilýär. BMG-niň ştab-kwartirasynyň ýerleşýän ýeri Nýu-Ýork, onuň Ýewropadaky merkezi Ženewa şäheridir. BMG-niň maksady, onuň öz Düzgünnamasynda ýazylyşy ýaly “parahatçylyga salynýan howpuň öňüni almak hem-de ýok etmek we agressiýa aktlaryny ýatyrmak üçin” toparlaýyn çäreler görmek bilen, parahatçylygy hem-de howpsuzlygy gorap saklamakda, milletleriň arasynda dostlukly gatnaşyklary ýola goýmakdan, ykdysady, sosial, medeni hem-de gumanitar häsiýetdäki halkara meselelerini çözmekde hyzmatdaşlygy amala aşyrmakdan, adamyň hukuklaryny we azatlygyny hormatlamagy ösdürmekden ybaratdyr. Uzak ýyllaryň dowamynda BMG halkara çökgünlikleriň öňüniň alynmagynda we uzaga çeken dawalaryň parahatçylyk ýoly bilen çözülmeginde uly rol oýnady. Ol dawalaryň öňüniň alynmagy, parahatçylygyň saklanmagy we ynsanperwer kömekleriň berilmegi ýaly meselelerde toplumlaýyn çäreleri amala aşyrdy. Meseleler çözülende, BMG-niň hemme agzalary deň hukuklydyr. Bu gurama döwletleriň içerki işlerine gatyşmazlyk esasynda iş alyp barýar. Ilki başda BMG-niň agzalary 51 döwletde, 1972 ýylyň 1-nji ýanwaryna çenli olaryň sany 132-ä ýetdi. Häzirki wagtda (2011) BMG-niň düzüminde 193 döwlet bar. BMG – bu uly forum bolup, ol ýerde ähli döwletleriň wekilleri biri-biri bilen duşuşmaga mümkinçilik tapýarlar. Soňky maglumatlara görä, sekretariatyň işgärleriniň sany bütin dünýä boýunça takmynan 40 müňe barabardyr. Guramanyň 2008-2009-njy ýyllar aralygyndaky iki ýyl lyk býujeti 4 milliard 171 million dollara barabar boldy. Guramanyň resmi dilleri: iňlis, arap, ispan, hytaý, rus we fransuz dilleridir. BMG-niň esasy organlary Baş Assambleýa, Howpsuzlyk Geňeşi, Ykdysady we sosial geňeşi, Halkara Kazyýet* we sekretariatdyr. Ylym-bilem we medeniýet meseleleri baradaky ýörite halkara guramasy — ÝuNESKO we başgalar bar. Baş Assambleýa guramanyň ýokary organydyr. Onuň sessiýa ýygnaklaryna agza bolup durýan döwletleriň hemmesiniň wekilleri gatnaşýarlar. Sessiýada garalan meseleler boýunça rezolýusiýalar kabul edilýär. Baş Assambleýa nobatdaky sessiýasyny ýylda bir gezek çagyrýar. Ýörite we adatdan daşary sessiýalar Howpsuzlyk geňeşiniň maslahaty we teklibi boýunça çagyrylýar. Baş Assambleýa edil forum ýaly bolup, ol ýerde dünýä döwletleriniň özara gyzyklandyrýan meseleleriniň giň toplumyny ara alyp maslahatlaşmagyna mümkinçilik döredilýär. Şeýle hem Baş Assambleýa Ykdysady we sosial geňeşiň, Howandarlyk geňeşiniň we beýleki ýöriteleşdirilen edaralaryň işlerine gözegçilik edýär. Howpsuzlyk geňeşi bilen bilelikde Baş sekretary we Halkara kazyýetiniň kazylaryny saýlaýar. Assambleýadaky ähli döwletler ululygyna we kiçiligine garamazdan bir ses bermäge hukugy bar. Howpsuzlyk Geňeşi BMG-niň iňňän möhüm organydyr. Ol halkara parahatçylygyny we howpsuzlygyny goramak baradaky meselelere seredýär we degişli kararlar kabul edýär. Sowete onuň 5 sany hemişelik agzasy — Russiýa, Hytaý Halk Respublikasy, ABŞ, Angliýa, Fransiýa we BMG-niň agzalary bolup durýan beýleki ýurtlaryň wekillerinden Baş Assambleýa tarapyndan iki ýyl möhleti bilen saýlanýan 10 sany hemişelik däl agzasy girýär. Hemişelik däl agzalary şu sebitlerden saýlanýar: Afrika we Aziýa (5), Gündogar Ýewropa (1), Latyn Amerikasy (2) we Günbatar Ýewropa (2). BMG-niň bu organy üçin Howpsuzlyk Geňeşiniň hemişelik agzalarynyň agzybirlik esasly bolan weto hukugy iňňän möhümdir. Ykdysady we sosial geňeşi Baş Assambleýa tarapyndan 54 agzadan ybarat düzümde saýlanýar. Agzalar 3 ýyl möhlet bilen saýlanýar. Bu geňeş halkara, ykdysady, sosial, medeni, saglygy saklaýyş meselelerini we ş. m. öwrenýär hem-de olar barada BMG-ä teklipler taýýarlaýar. Halkara Kazyýet* ýa-da Bütindünýä Kazyýeti Niderlandlaryň Gaaga şäherinde ýerleşip, onda 15 sany kazy bardyr.
BMG-de esasy wezipeli administratiw adam baş sekretardyr. Ol Howpsuzlyk Geňeşiniň maslahat bermegi bilen Baş Assambleýa tarapyndan 5 ýyllyk möhletde bellenilýär. Şu wagta çenli (2011) BMG-niň 8 sany baş sekretary boldy. Olaryň 8-njisi häzirki Baş sekretar Pan Gi Mundur (2007-njy ýyldan bäri). Ilkinji Baş sekretar wezipesine norwegiýaly Trýugwe Li saýlanýar. Ol 1946-1952-nji ýyllar aralygynda ýolbaşçylyk edýär. Soňra onuň ýerine 1953-nji ýylda şwesiýaly Dag Hammarşeld saýlanýar. Ol hem 1961-nji ýyla çenli guramanyň Baş sekretary bolup zähmet çekýär. Mýanmaly U Tan 1961-1971-nji ýyllar aralygynda ýolbaşçylyk eden bol sa, 1972-1981-nji ýyllarda awstriýaly Kurt Waldhaým Baş sekretar boldy. Peruly Hawýer Peres de Kuelýer BMG-niň bäşinji Baş sekretary bolýar. Ol 1982-1991-nji ýyllar aralygynda gurama ýolbaşçy bolýar. 1992-nji ýylda Butros Gali resmi taýdan Baş sekretar wezipesine saýlanýar. 1997-nji ýylda Kofi Annan Baş sekretar bolup, 2006-njy ýyla çenli şol wezipede işleýär.
- International Court of Justice (Sahypa Topary tarapyndan terjime edilen)